19. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ERMENİSTAN-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 87 - 116, 04.11.2020

Hülya Koç , Burçin Hafize Tarcan

Öz

19. yüzyılın başlarında Ermenilerin Ruslar tarafından Kafkasya topraklarına yerleştirilmeye başlanması üzerine Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasındaki ilişkiler başlamıştır. Ancak bu iki millet arasındaki ilişkiler tarih boyunca kötü bir gidişat sergilemiştir. Ermenilerin sürekli olarak toprak istekleri ile sınırlarını genişletme ve homojen bir devlet kurabilme isteği bunun başlıca sebeplerinden birisidir. Ermeniler ilk olarak, topraklarındaki Azerbaycan Türklerini gönderebilmek için Rusların da desteğini alarak 1905 yılında saldırılara başlamıştır ve bu saldırılar Azerbaycan tarihinde derin bir yara olarak kalmıştır. Bolşevik İhtilali’nin ardından, 1918 yılında bağımsızlığını almış olan Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti yine bağımsızlığını almış olan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ne birtakım saldırılarda bulunmuştur. 1920 yılında bağımsızlıklarını kaybedip, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne katılmasına rağmen Ermenilerin istekleri devam etmiştir. Sovyetler Birliği dönemi boyunca da Ermeniler, Azerbaycan Türklerinden küçük küçük topraklar almayı başarmıştırlar. Bu dönem süresince Ermeniler özellikle Dağlık Karabağ bölgesi üzerinde çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. 1991 tarihinde tekrardan bağımsızlıklarını kazanan Ermeniler, Azerbaycan Türklerine ve topraklarına karşı olan saldırılarını arttırmıştırlar. Özellikle 26 Şubat 1992 tarihinde gerçekleştirdikleri Hocalı Soykırımı 20. yüzyılın en büyük facialarından biri olmuştur. Ermenilerin, Dağlık Karabağ’ın Hocalı kasabasında gerçekleştirdikleri bu soykırımda toplamda 613 sivil Azerbaycan Türkü katledilmiştir. Ermeniler ile Azerbaycan Türkleri arasında özellikle Dağlık Karabağ bölgesindeki çatışmalar bağımsızlıklarının ilk yıllarında gerçekleşmiş olan olaylar kadar büyük olmasa da devam etmektedir.
İki ülke arasındaki çatışmaları durdurmak, çatışmalara bir çözüm yolu bulmak ve barış ortamını sağlamak amacıyla AGİT ve BM gibi uluslararası örgütler arabuluculuk faaliyetlerine girişmiş ancak hiçbiri başarılı olamamıştır. Her ne kadar 1994 yılında imzalanan Bişkek Protokolü ile ateşkes sağlanmış olsa da sık sık ateşkes ihlalleri gerçekleştirildiği görülmektedir. Her ne kadar iki ülke devlet başkanları arasında çözüm müzakereleri zaman zaman devam etse de Dağlık Karabağ sorununu günümüzde de hala devam etmekte olan önemli sorunlardan birisidir.
Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan çatışmalarda ise Rusya’nın Ermenistan’ı desteklemesi sorunların çözümünü daha da çıkmaza sokmaktadır. Rusya’nın bu tutumundaki esas hedefi ise eski nüfuzunu geri kazanabilme umudu olduğu söylenilebilir. Ermenistan ise Rusya’nın desteğinin olmadan bölgedeki hâkimiyetini sürdüremeyeceğini fark etmesinden dolayı sırtını Rusya’ya yaslamıştır. Ancak Ermenistan ve Rusya arasındaki bu işbirliği neticesinde, Ermenistan Rusya’ya bağımlı kalmaktadır. Rusya gibi İran’ın da Ermenistan’ı desteklemesi iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bir diğer yandan ise İran bu tutumu karşısında sınırları içerisinde bulunan Azerbaycan Türklerinden dolayı Azerbaycan’dan çekinmesine yol açmıştır. Rusya ve İran’ın yanı sıra ABD’nin de desteğini alan Ermenistan bölgede gücünü daha da arttırmıştır. İsrail’den sonra ABD’den en çok destek alan ülke de Ermenistan olmuştur. Azerbaycan ise Ermenistan’a saldırmakla suçlanmış ve bunun neticesinde ABD tarafından ekonomik ambargoya maruz kalmıştır.
Türkiye ise Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan sorunlarda başlarda tarafsız kalmaya çalışsa da sonralardan Azerbaycan’ı desteklemiş ve Ermenistan’a sınırlarını kapatmıştır. Elçibey döneminde ise Azerbaycan dış politikası Türkiye ile stratejik ortaklıklar kurmak üzerine oluşturulmuştur. Türkiye’nin Azerbaycan tarafında yer alması ise Ermenistan’ı Rusya’ya tamamen bağımlı kılmıştır.
Azerbaycan’ın Ermenistan ile yaşadığı sorunlarda yalnızca Türkiye’nin desteğini alabilmesi, kendisini bölgede yalnız hissetmesine neden olmuştur. Ayrıca uluslararası örgütlerin girişimlerinin de herhangi bir netice vermemesi Azerbaycan’ın sorunun çözülmesine dair olan umutlarını yıkmıştır. Bugün günümüzde hala devam etmekte olan Dağlık Karabağ Sorunu, Ermenistan’ın sorunun çözümünü istememesinden dolayı bu sorunun uzunca bir süre çözülemeyeceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Ermenistan, Dağlık-Karabağ, Rusya, Hocalı

Kaynakça

• “Erməni xəyanəti: Terror, Soyqırım Və Deportasiya Siyasəti”, Bakı, Avropa Nəşriyyatı Servis, 2009.
• “General Assembly Adopts Resolutıon Reaffırmıng Terrıtorıal Integrıty Of Azerbaıjan, Demandıng Wıthdrawal Of All Armenıan Forces”, Sixty-second General Assembly, Plenary 86th Meeting (AM), New York, GA/10693, 14 March 2008, https://www.un.org/press/en/2008/ga10693.doc.htm.
• Akif Aşırlı, “31 Mart Soyqırımı: 1918-1920-cı İllər Mətbuatında”, Bakı, Elm və Təhsil, 2011.
• Alaeddin Yalçınkaya, “Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları”, Hulusi Kılıç ve Elif Toprak (ed.), Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset, Eskişehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını, 2012.
• Alesker Aleskerli, “Ermenilerin Azerbaycan’da Yaptığı Soykırımlar ve Devam Eden Çözümsüzlük”, Stratejik Analiz, Cilt 9, No 108, 2009.
• Ali Asker, “Hocalı Soykırımı”, 24.02.2012, https://21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/guney-kafkasya-iran-pakistan-arastirmalari-merkezi/hocali-soykirimi (Erişim Tarihi: 5 Ocak 2020).
• Ali Asker, “Karabağ’da Gelinen Son Nokta”, Karabağ Dün, Bugün ve Sabah, XII Baskı, QAT (Qarabağ Azadlıq Teşkilatı), 2013. Alperen Kürşad Zengin, “Dağlık Karabağ Sorununa Çözüm Arayışları: AGİT Minsk Grubu Görüşmeleri”, International Academic Research Congress, 2017.
• Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/rusya-ermenistana-neden-silah-gonderiyor/1967531 , Erişim Tarihi: 30.09.2020.
• Araz Arslanlı, “İran’ın Güney Kafkasya Politikası”, Orsam Ortadoğu Analizi, C.9, S.97, Eylül-Ekim 2017.
• Araz Aslanlı, “ABD’de Adaletsizliğe Verilen Ara: 907 sayılı ek Maddenin Uygulanmasının Durdurulması”, Stratejik Analiz, 2(21), 2002.
• Asef Zeynal, “Ermenileri Kafkasya’ya Yerleştirilmesinin Tarihçesi”, 26 Mayıs 2014, http://1905.az/tr/ermenileri-kafkasyaya-yerlestirilmesinin-tarihcesi/ (Erişim Tarihi: 11 Aralık 2019).
• Aygün Attar, “Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Siyaseti”, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2005.
• Boran Aziz, “Mart Faciasından Hocalı’ya Azerbaycan’da Ermenilerin Türk Soykırımı”, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2013.
• Candan Azer, “Yukarı Karabağ Sorunu ve Minsk Grubu”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 44, 2013.
• Caner Çiftçi, “Dağlık Karabağ’da Son Durum”, 08 Eylül 2019, https://www.diplomatikstrateji.com/daglik-karabagda-son-durum-2/ (Erişim Tarihi: 6 Aralık 2020).
• CNN Türk, “Azerbaycan'dan ABD Senatosu'nun Ermeni Kararına Tepki”, https://www.cnnturk.com/dunya/azerbaycandan-abd-senatosunun-ermeni-kararina-tepki ( Erişim Tarihi:02.02.2020)
• Detay Haber, http://www.detaykibris.com/azerbaycan-kokenli-profesor-turkiyeye-minnettariz-231607h.htm , Erişim Tarihi: 30.09.2020.
• Elhan Şahinoğlu, “Rusya-Ermenistan Askeri İşbirliğine Karşı Türkiye-Azerbaycan İşbirliği” https://21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/guney-kafkasya-iran-pakistan-arastirmalari-merkezi/rusya-ermenistan-askeri-isbirligine-karsi-turkiye-azerbaycan-isbirligi-elhan-sahinoglu-azerbaycan Erişim Tarihi: (28.12.2019).
• Elif Yazgan, 20. Yüzyılda İran Siyasetinde Azerbaycan Türklerinin Rolü (1900-1979), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük, Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Əlisahib Əroğul, “Erməni-Daşnak Faşizmi və Azərbaycan”, Bakı, Təhsil, 2007.
• Elman Nesirov, “Azerbaycan-ABŞ İlişkileri (1991-1997)”, Kanun yayınları, Bakü, 1998.
• Elnur İsmayıl, “Türkiye-Azerbaycan-İran İlişkileri: İşbirliği mi Yoksa Güvensizlik mi?”, BİLGESAM, 17.01.2012, http://www.bilgesam.org/incele/168/-turkiye-azerbaycan-iran-iliskileri--isbirligi-mi-yoksa-guvensizlik-mi-/#.XhUaVUczbIV, (Erişim Tarihi: 02.02.2020)
• Emil Şadıhanov, “Sovyetler Birliği’nin Dağılma Sürecinde Etkili Olan Bölge Sorunları ve Milliyetçilik Hareketleri”, Sosyoloji Konferansları, Sayı 33, 2006.
• Emin Arif, “Kafkasya Jeopolitiğinde Rusya, İran, Türkiye Rekabetleri ve Ermeni Faktörü”, Natürel Yayıncılık, Ankara,2004.
• Emin Şıhaliyev, “Uluslararası İlişkiler Boyutuyla Ermenistan-Azerbaycan Çatışması”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 3(1), 2012. Ersin Embel, “Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT)”, Güvenlik Yazıları Serisi, No.4, Eylül 2019.
• Fahri Valehoğlu, “Birinci Rus Devrimi ve Güney Kafkasya'da XX. Yüzyılın İlk Ermeni-Türk Münakaşası”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Cilt 1, Sayı 1. Fatma Taşdemir, “Suriye, Çatışma ve Uluslararası Hukuk”, Nobel Yayınları, 1. Basım, Ankara, 2016.
• Füzuli İsmayilov, “Karabağ Sorunu ABD’nin Küresel Politikası Bağlamında”, Bakü, Azerbaycan Milli Ensiklopedisi yayınları, 2011.
• H. Zehra Kavak, “22. Yıldönümünde Hocalı Katliamı”, Şubat 2014, https://www.ihh.org.tr/public/publish/0/87/hocali-katliami-baski.pdf (Erişim Tarihi: 4 Ocak 2020). Hatem Cabbarlı, “Bağımsızlık Sonrası Ermenistan-Rusya İlişkileri”, ASAM, Kafkasya Araştırmaları Masası, 2004.
• HyeTert, https://hyetert.org/2013/06/14/ermenistanin-askeri-problemleri-ve-guvenlik-endisesi-rusya-kurtarici-mi/, (Erişim tarihi: 28.12.2019).
• Kafkasya’nın Açık Hesabı: Dağlık Karabağ, Al Jazeera Turk, 9 Ağustos 2014, http://www.aljazeera.com.tr/dosya/kafkasyanin-acik-hesabi-daglik-karabag (Erişim Tarihi: 6 Ocak 2020).
• Kamer Kasım, “Ermeni Sorunu’nun Uluslararası İlişkiler Boyutu”, Ermeni Sorunu El Kitabı, Ankara, TEİMK ve ASAM yayınları, 2003.
• Karadeniz Gazete, https://www.karadenizgazete.com.tr/dunya/daglik-karabag-catismasi-azerbaycan-ermenistan-iliskilerinde-bir-kirilma-mi/292502 , Erişim Tarihi: 30.09.2020.
• Kronoloji: Dağlık Karabağ Sorunu, Al Jazeera Turk, 24 Ocak 2014, http://www.aljazeera.com.tr/kronoloji/kronoloji-daglik-karabag-sorunu (Erişim Tarihi: 6 Ocak 2020).
• M. Hasanov, N. Süleymanova, “İran’da Ermeni Diasporası-Karşılıklı İlişkiler”, Euras Akademik Dergisi, C. 1, No. 1, 2012.
• Mahir Garibov, “1. Dünya Savaşından Günümüze Azerbaycan-Ermenistan İlişkileri”, Ankara Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara 2006. Marziye Memmedli ve Samire Memmedli, “Doğu Anadolu'daki Ermeni Faaliyetleri (1914-1918)”, ANKASAM Bölgesel Araştırmalar Merkezi, Cilt 2, Sayı 2, 2018.
• Marziye Memmedli, “Kendi Kayıtları Işığında Rusya İmparatorluğunun Kafkasya'da İskan Politikası”, Mehmet Okur, Bahadır Güneş ve Ülkü Köksal (ed.), “I. Dünya Savaşı'nda Karadeniz ve Kafkasya Askeri, Siyasi ve Sosyal Gelişmeler”, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Mehmet Dikkaya, Shamsi Rzali, “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Rusya Faktörü: Ekonomi Politik Analizi”, Bağımsızlıktan Günümüze Türk Cumhuriyetleri Ekonomi Politiği: Sektörel ve Bölgesel Analiz, 2017.
• Memmed Said Ordubadi, “Qanlı İller”, Bakı, Qafqaz, 2007.
• Muammer Elveren, “Nedir Bu Dağlık Karabağ Meselesi? Birde Benden Dinleyin…”, Hürriyet, 9 Nisan 2016
• Murteza Hasanoğlu ve Nesrin Süleymanlı, “Ermeni Devleti'nin Oluşum Sürecinde Güney Kafkasya'da Nüfuz Mücadelesi ve Azerbaycan”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, Cilt 2, No 2, 2013.
• Mürteza Hasanoğlu ve Elnur Cemilli, “Güney Kafkasya’da ABD Politikası”, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006.
• N. Batu, “Cumhurbaşkanı İstifa Etti”, Milliyet, 7 Mart 1992.
• Nazim Caferov ve Araz Aslanlı, “Karabağ Sorununda Ateşkes ve Rusya”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 53, 2016.
• Nazim Cafersoy, "Bağımsızlığın Onuncu Yılında Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-2001)", Avrasya Dosyası: Azerbaycan Özel, Sayı:1, Cilt:7, 2001.
• Nazim Mustafa, “Ermenilerin 1905-1906 Yıllarında Güney Kafkasya’da Yaptıkları Katliamlar”, Atatürk Dergisi, Cilt 3, No 1, 2014.
• NTV Haber, https://www.ntv.com.tr/dunya/ermenistan-azeri-koylerini-vurdu,hEd1MchcaUeGOC6xJwAbVg , Erişim Tarihi: 30.09.2020.
• QAT (Qarabağ Azadlıq Təşkilatı), “Erməni İddialarının "Sovet Dövrü””, Bakı, 2009.
• QAT (Qarabağ Azadlıq Təşkilatı), Xocalı Soyqırımı, Bakı, 2009.
• Qənirə Paşayeva ve Həvva Məmmədova, “Xocalı Soyqırımı Şahidlərin Dilindən”, Bakı, Elm və Təhsil, 2011.
• Robert M. Cutler, “Kafkasya’daki Kriz Kaynakları ve Bölgeleri”, http://www.robertcutler.org/download/pdf/ch04srmt.pdf (Erişim Tarihi: 3 Ocak 2020).
• Sinem Karadağ, “İran- Ermenistan İlişkileri ve Belirleyici Dinamikler”, https://insamer.com/tr/iran-ermenistan-iliskileri-ve-belirleyici-dinamikler_2305.html, (Erişim Tarihi: 02.01.2020)
• Toğrul Aliyev, “Dağlık Karabağ Sorunu ve Uluslararası Örgütler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Tufan Gündüz, “Büyük Olayların Kısa Tarihi”, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2019.
• Uluslararası Politika Akademisi, http://politikaakademisi.org/2019/03/26/iran-ermenistan-iliskilerinin-dunu-ve-bugunu/ , (Erişim Tarihi: 02.01.2020)
• Vafa Guluzade, “Geleceğin Ufukları”, Azerbaycan Yayınları, Bakü, 1999.
• Vedat Gürbüz, “Dağlık Karabağ Sorunu ve Azerbaycan Politikaları 1988-1994”, Ermeni Araştırmaları, Ankara, 2003.
• Zafer Atar ve Kurtuluş Demirkol, “Ermenilerin Azerbaycan’da Yaptığı Katliamların Soruşturulması (1918-1920)”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 13, No 1, 2015.
• Zbigniew Brzezinski, “Büyük Satranç Tahtası: Amerika’nın Önceliyi Ve Bunun Jeostratejik Gerekleri”, İstanbul, Sabah Yayınları, 1998, s.122-123. Naklen; Şıhaliyev, agm. , s.155.