Sebk-i Hindî Çağında Fars Şiirinde Yeni Bir Kavram: Tüfek

Yıl 2022, , 155 - 175, 31.12.2022

Güneş Muhip Özyurt

https://doi.org/10.37999/udekad.1198445

Öz

Bu çalışmada tüfek kavramının klasik Fars şiirindeki seyri üzerinde durulmuştur. Daha önce herhangi bir araştırmada ele alınmamış bu konu, maddi kültürün ve edebi normların etkileşimini anlamak adına faydalı bir örnektir. Çalışma kapsamında öncelikle barutun yaygınlaşmasından evvel tüfek sözcüğünün manası ve Fars şiirinde kullanımı ele alınmıştır. Ardından barutlu tüfeğin İslam coğrafyasına gelişi ve Fars şairlerinin tüfeği ateşli silah manasıyla şiirlerinde zikretmeye başlamaları üzerinde durulmuş; tüfek sözcüğü etrafında şairlerin vücuda getirdiği farklı düşünce ve ifadeler örnekleriyle açıklanarak bu düşünce ve ifadelerin zaman içindeki tekamülü ortaya konmuştur. Yapılan araştırma neticesinde barutlu tüfeğin 16. yüzyılda İran ve Hindistan’da ateşli silahların yaygınlaşmasının ardından Fars şiirinde bir kavram olarak yer almaya başladığı görülmüştür. Tüfekle alakalı teşbih ve istiareler; yeni mazmunlar bulmaya büyük önem verilen sebk-i hindî akımının revaçta olduğu 17. yüzyılda çeşitlenerek artmıştır. Bilhassa Abdülkâdir-i Bîdil’in şiirlerinde tüfek tam manasıyla bir metafora dönüşmüştür. 18. yüzyılda Fars şiirinde sebk-i hindî etkisi sona erdikten sonra tüfek uzun bir süre şiirde neredeyse hiç anılmamıştır. Bu açıdan tüfeğin yeni bir kavram olarak şiire girişi sebk-i hindî çerçevesinde gerçekleşmiş bir olgudur. Maddi kültürdeki değişimlerin şiirin muhtevasını edebiyat çevrelerinde hâkim olan anlayışların süzgecinden geçerek etkilediği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sebk-i hindî, Hint üslubu, klasik Fars şiiri, mazmunlar, tüfek

Musket: A New Concept in Persian Poetry in the Age of Indian Style

Öz

This paper deals with the way “musket” as a concept was mentioned in classical Persian poetry. This topic has not been discussed in any work of research before and yet, provides an propitious sample for understanding the interaction between material culture and literary norms. To this end, first, the meaning of the word “tufak” before the introduction of gunpowder and its use in Persian poetry was reviewed. Next, the arrival of the gunpowder musket in the Islamic world and how Persian poets began to mention it in their poems was discussed. Also, sample distichs were analyzed to demonstrate the way the poets’ ideas and expressions developed over time. The research conducted revealed that the concept of musket started to appear in Persian poetry in the 16th century, after the firearms became prevalent in Iran and India. The similes and metaphors about musket flourished in the 17th century, coinciding with the heyday of Indian Style, which gave much priority to finding new imagery. Especially in the poetry of ʿAbd al-Qādir Bīdil, the musket became a full-blown metaphor. Following the demise of the Indian Style in the 18th century, musket was not mentioned in poetry for a long time. In this sense, the introduction of musket into poetry as a new concept is a phenomenon that occured within the framework of Indian Style. It is understood that the changes in material culture affect the content of poetry after being filtered by the existing set of literary notions.

Anahtar Kelimeler

Sabk-e hindi, Indian style, classical Persian poetry, imagery, musket

Kaynakça

• Ágoston, G. (2005). Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire. Cambridge University Press.
• Andrade, T. (2016). The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History. Princeton University Press.
• Bîdil, M. ʿA. (1341). Kulliyât-ı Ebû El-Meʿânî ʿAbdulḳâdir-i Bîdil (Ḫ. Ḫalîlî, Ed., Cild-i Evvel Ġazeliyyât). Dıpuhane Vizâret Dıdâru’t-tâlîf Riyâset.
• Bîdil, M. ʿA. (1342). Kulliyât-ı Ebû El-Meʿânî ʿAbdulḳâdir-i Bîdil (Ḫ. Ḫalîlî, Ed., Cild-i Duvvum Terkîb-i Bend, Tercîʿ-i Bend, Ḳaṣâʾid, Ḳıṭaʿât, Rubâʿîyât). Dıpuhane Vizâret Dıdâru’t-tâlîf Riyâset.
• Cûyâ-yı Tebrîzî. (1337). Kulliyât-ı Cûyâ-yı Tebrîzî (M. Bâḳır, Ed.). İntişârât-ı Dânişgâh-ı Pencâb.
• Dihḫudâ, ʿA. A. (1377a). Lugatnâme-i Dihḫudâ (Çâp-ı Duvvum, Cild-i Nuhum) Muʾessese-i İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tehrân.
• Dihḫudâ, ʿA. A. (1377b). Lugatnâme-i Dihḫudâ (Çâp-ı Duvvum, Cild-i Devâzdehum) Muʾessese-i İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tehrân.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen (Band II). Franz Steiner Verlag.
• Edîbu’l-Memâlik-i Ferâhânî. (1312). Dîvân-ı Edîbu’l-Memâlik-i Ferâhânî (V. Destgerdî, Ed.). Matbaʿa-ı Armaġân.
• Gommans, J. (2002). Mughal Warfare: Indian Frontiers and High Roads to Empire, 1500-1700. Routledge.
• Ḥâcib-i Şîrâzî, M. Ḥ. ʿA. (1372). Dîvân-ı Mîrzâ Ḥaydar ʿAlî Ḥâcib-i Şîrâzî (M. Âṣıfî, Ed.). İntişârât-ı Cumhûrî-Esedî.
• İbn-i Yemîn. (1344). Dîvân-ı Eşʿâr-ı İbn-i Yemîn-i Feryûmedî (Ḥ.ʿÂ. Bâstânî-Râd, Ed.). Kitâbḫane-i Senâyî.
• Kâşgarlı Mahmûd, (2005). Divânü Lugâti’t-Türk (S. Erdi & S.T. Yurtsever Ed.). Kabalcı Yayınevi.
• Kelîm-i Kâşânî, E. (1369). Dîvân-ı Ebû Ṭâlib Kelîm-i Kâşânî (P. Beyżâyî, Ed.). Kitâbfurûşî-i Ḫayyâm.
• Khan, I. A. (1991). The Nature of the Handguns in Mughal India: 16th and 17th Centuries. Proceedings of the Indian History Congress. 52. 378-389.
• Kopuz Çetinkaya, F. (2017). Şiirle Aktarılan Tarihi Bilgi; Kelîm-i Kâşânî. Nüsha. 17 (45), 23-34.
• Ḳudsî-yi Meşhedî, M. C. (1375). Dîvân-ı Ḥâcî Muḥammed Cân Ḳudsî-yi Meşhedî (M. Ḳahramân, Ed.). İntişârât-ı Dânişgâh-ı Firdevsî-yi Meşhed.
• Ling, W. (1947). On the Invention and Use of Gunpowder and Firearms in China. Isis, 37 (3/4), 160-178.
• Losensky, P. (2003). Ṣāʾeb Tabrızı. Encyclopædia Iranica. Erişim iranicaonline.org/articles/saeb-tabrizi
• Losensky, P. (2004). Naẓiri Nišāpuri. Encyclopædia Iranica. Erişim iranicaonline.org/articles/naziri-of-nishapur
• Losensky, P. (2006). Qodsi Mašhadi. Encyclopædia Iranica. Erişim iranicaonline.org/articles/qodsi-mashadi
• Matthee, R. (1999). Firearms i. History. Encyclopædia Iranica. Erişim iranicaonline.org/articles/firearms-i-history
• Meneghini, D. (2010). Kalim Kāšāni. Encyclopædia Iranica. Erişim iranicaonline.org/articles/kalim-kasani
• Muḥteşem-i Kâşânî, K. (1380). Heft Dîvân-ı Muḥteşem-i Kâşânî (ʿÂ. Nevâyî & M. Ṣadrî Ed., Cild-i Evvel), Mîrâs̱-ı Mektûb.
• Nazîrî, M. Ḥ. (1379). Dîvân-ı Naẓîrî-i Nîşâbûrî (M.R. Ṭâhirî, Ed.). Mu’essese-i İntişârât-ı Nigâh.
• Needham, J. (1986). Science and Civilisation in China (Volume 5: Chemistry and Chemical Technology Part 7: Military Technology; The Gunpowder Epic). Cambridge University Press.
• Nişanyan, S. (2019). tüfek. Nişanyan Sözlük. Erişim nisanyansozluk.com/kelime/tüfek
• Öz, M. (2020). Muhammed El-Cevâd. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. (Cilt 30, ss. 514-515). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ṣâib-i Tebrîzî, M. ʿA. (1370). Dîvân-ı Ṣâib-i Tebrîzî (M. Ḳahramân, Ed.). Şirket-i İntişârât-ı ʿİlmî ve Ferhengî.
• Selîm-i Tehrânî, M. Ḳ. (1349). Dîvân-ı Kâmil-i Muḥammed Ḳulî Selîm-i Tehrânî (R. Rıżâ, Ed.). İntişârât-ı İbn Sînâ.
• Sûzenî-yi Semerḳandî. (1338). Dîvân-ı Ḥakîm Sûzenî-yi Semerḳandî (N. Şâhḥuseynî, Ed.). Mu’essese-i Çâp ve İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Türk Dil Kurumu. (b.t.). tüfek. Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Erişim sozluk.gov.tr
• Vaḥşî-i Bâfḳî, K. (1374). Dîvân-ı Vaḥşî -i Bâfḳî (P. Bâbâʾî, Ed.). Muʾessese-i İntişârât-ı Nigâh.