TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE YÖNELİM METAFORLARI: ÖN-ARKA

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 754 - 771, 30.06.2025

Şahin Yıldız

https://doi.org/10.37999/udekad.1670687

Öz

Bu çalışmada Türkçede ön-arka yönelim metaforlarının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Çalışmanın girişinde metafor kavramının ortaya çıkışı, tanımı ve Türkçedeki durumu üzerinde durulmuştur. Sonrasında metafor türleri hakkında bilgi verilmiş, yönelim metaforları konusunda yapılan çalışmalara değinilmiştir. İnceleme bölümünde ön-arka yönelim metaforları ele alınmıştır. Yön olarak ön ile aynı istikameti bildiren ileri, karşı, yüz; arka ile aynı istikameti bildiren art, sırt, geri gibi sözcükler de çalışmaya dâhil edilmiş böylelikle ön ve arka yönlerinin metaforik değerinin geniş ölçüde tespit edilmesi amaçlanmıştır. Çalışmanın sonunda başarı, dedikodu yapmama, devam etme, engel, gelecek, güçsüzlük, güvensizlik, hayat, ilgi, istek, mertlik, ölçüsüzlük/hadsizlik, önem, rehberlik etme ve torpilsizlik kavramlarının ön yönelimli; başarısızlık, dedikodu, vazgeçme, destek/yardım, geçmiş, güç, güven, ölüm, ilgisizlik, isteksizlik, namertlik, ölçü, önemsizlik, rehberlik edilme ve torpil kavramlarının arka yönelimli metaforik ifadelerle karşılandığı tespit edilmiştir. Ayrıca kötülük ve övgü kavramlarının sadece arka yönelimli; hesapsızlık/düşüncesizlik, güvenilmezlik ve kesinlik kavramlarının aynı anda ön ve arka yönelimli metaforik ifadelerle karşılandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Metafor , yönelim metaforları , ön-arka , ileri-geri

ORIENTATIONAL METAPHORS IN TURKISH: FRONT-BACK

Öz

In this study, it was aimed to determine the front-back orientational metaphors in Turkish. In the introduction of the study, the emergence of the concept of metaphor, its definition and its status in Turkish were emphasised. Afterwards, information about metaphor types was given, and the studies on orientational metaphors were mentioned. In the analysis section, front-back orientation metaphors are discussed. Front-back orientation metaphors were discussed, taking into consideration words such as "forward," "opposite," and "face," which indicate the same direction as "front"; and words that indicate the same direction as "back." At the end of the study, it was determined that the concepts of success, not gossiping, continuing, obstacle, future, powerlessness, insecurity, life, interest, desire, chivalry, unmeasurability/irrelevance, importance, guidance and unfavouritism were met with front-oriented metaphorical expressions; the concepts of failure, gossip, giving up, support/help, past, power, trust, death, indifference, reluctance, non-chivalrity, measure, insignificance, being guided and favouritism were met with back-oriented metaphorical expressions. In addition, it was determined that the concepts of evil and praise were met only with back-oriented metaphorical expressions. In contrast, the concepts of thoughtlessness, unreliability, and certainty were met with both front- and back-oriented metaphorical expressions simultaneously.

Anahtar Kelimeler

Metaphor , orientational metaphors , front-back , forward-backward

Kaynakça

• Akın, C. (2017). Kırgız Atasözlerinde Yönelim Metaforu Kullanımı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 44, 9-17. https://doi.org/10.24155/tdk.2017.29.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü II: Deyimler Sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Akyalçın, N. (2012). Türkçemizin Anlamsal Zenginlikleri Deyimlerimiz. Eğiten Kitap.
• Aristoteles (2004). Retorik. (Çev. M. H. Doğan). Yapı Kredi Yayınları.
• Aristoteles (2012). Poetika. (Çev. İ. Tunalı). Remzi Kitabevi.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Seçil Ofset.
• Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgât). Enderun Kitabevi.
• Bülbül Oğuz, B. (2021). Atasözlerinde Yönelim Metaforları. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 259-273. https://doi.org/10.29000/rumelide.948337.
• Cebeci, O. (2019). Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri. İthaki.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. (Sixth Edition), Blackwell Publishing.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. Ötüken.
• Çakır, M. Y. (2020). Yeni Uygur Atasözlerinin Yönelim Metaforları Açısından İncelenmesi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 15, 126-140. https://doi.org/10.46400/uygur.711188.
• Çetinkaya, B. (2018). Orhun Abidelerinde Metaforlar. Uluslararası Bilim ve Eğitim Kongresi, Tam Metin Bildiri Kitabı, 23-25 Mart 2018, 382-387, Afyonkarahisar.
• Duman, M. A. (2022). Bir Metafor Olarak Metafor. Paradigma Akademi.
• Et, O. (2023). Bâkî’nin ‘Sünbül Kasidesi’ni Yönelim Metaforları Üzerinden Okumak. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (38/Özel Sayı), 77-87. https://doi.org/10.20427/turkiyat.1238993.
• Fasold, R. & Connor-Linton, J. (Eds.). (2006). An Introduction to Language and Linguistics. Cambridge University.
• Gen, S. (2012). Tahsin Yücel’in Salaklık Üstüne Denemesi’nde Yönelim Metaforları. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Ekim 2011, 649-659 Adana.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin Alıntılar Sözlüğü. Akçağ.
• Karacan, N. (2024). Metafor Nedir? Ne değildir? (Tarihî Türk Dili ve Türkiye Türkçesinden Örneklerle). Paradigma Akademi.
• Kövecses, Z. (2002). Metaphor: A Practical Introduction. Oxford University.
• Lakoff, G. & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. The University of Chicago.
• Lakoff, G. & Johnson, M. (2015). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil. (Çev. G. Y. Demir). İthaki.
• Özevren, M. S. (2019). Kutadgu Bilig’de ‘İyi Olan Yukarıda, Kötü Olan Aşağıda Metaforu’ Üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, II. Rumeli [Dil, Edebiyat, Çeviri] Sempozyumu Bildirileri, 69-76. https://doi.org/10.29000/rumelide.606070.
• Saraç, M. A. Y. (2014). Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. Gökkubbe.
• Sarı, C. (2016). Deyimlerde Aşağı/Yukarı Yönelim Metaforu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (44), 212-216.
• Saygılı Savaş, Y. & Çakır, M. Y. (2021). Dua (Alkış) ve Beddualardaki (Kargış) Yönelim Metaforları Üzerine Bir İnceleme. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14 (35), 852-872. https://doi.org/10.12981/mahder.928070.
• Şahan, K. (2020). Şiirde Derin Yapı Metafor Modern Türk Şiiri Üzerine Bir İnceleme. Ebabil.
• Türk Dil Kurumu (1993). Derleme Sözlüğü I (A). Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (1995). Tarama Sözlüğü I (A-B). Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Uçan Eke, N. (2017). Klâsik Türk Edebiyatında Metaforik Üslȗp. Akçağ.
• Ulusoy, Y. (2024). Çağdaş Uygur Deyimlerinde Yönelim Metaforlarının Kullanımı. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 23, 1-8. https://doi.org/10.46400/uygur.1419036.
• Yıldızlı, M. E. (2017). Yönelim Metaforlu Deyimlerin Sınıflandırılması. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 1489-1497. https://doi.org/10.17218/hititsosbil.342561.
• Yunusoğlu, M. K. (2015). Yönelim Metaforları ve Kültürel Temelleri. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10 (8), 1627-1642. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8294.
• Yunusoğlu, M. K. (2016). Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Türk Dil Kurumu.
• URL-1 (2025, 10 Şubat). Online Etymology Dictionary https://www.etymonline.com/
• URL-2 (2025, 11 Şubat). Oxford English Dictionary https://www.oed.com/
• URL-3 (2025, 11 Şubat). Cambridge Dictionary https://dictionary.cambridge.org/