Artvin-Ahıska Ağızlarındaki /–(y)AnçA(y/ğ)i/ Biçimbirimi Üzerine

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 23 - 37, 30.06.2022

Sinan Uyğur

https://doi.org/10.37999/udekad.1025716

Öz

Artvin’den Ahıska’ya uzanan çizgide yer alan ağız bölgesi, her ne kadar Anadolu ağızlarının doğu grubu içinde değerlendirilmekteyse de içinde barındırdığı Oğuzca dışı dil unsurlarıyla bu ağızlardan ayrılmaktadır. Bu makalede ele alınıp incelenen /–(y)Ança(y/ğ)i/ biçimbirimi de bahsedilen unsurlardan birini teşkil etmektedir. Çalışmamızda biçimbirimin evvela tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri içinde yayılımı ele alınmış, sonra yapısı ve işlevleri üzerinde durulmuştur. Bu biçimbirimin aynısı veya benzerlerinin tarihî lehçelerden Kıpçak, Harezm ve Çağatay Türkçelerinde; çağdaş lehçelerden ise Kazan Tatar, Karaçay-Malkar, Kumuk, Nogay, Kazak, Karakalpak, Kırgız, Özbek, Türkmen ve Yeni Uygur Türkçelerinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Artvin-Ahıska ağızları hariç ölçünlü Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi ağızlarında, Irak, Suriye, Gagauz ve Azerbaycan Türkçesi metinlerinde belirlenememiştir. Ancak az sayıda örnekte Gürcistan-Borçalı Terekeme-Karapapah Türkçesi ile Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında Artvin-Ahıska ağızlarıyla paralel bir biçim ve kullanımla yer aldığı görülmüştür. Türkmen Türkçesindeki varlığını, Çağatay Türkçesinin tesiriyle açıklamak ve bu biçimbirimin Oğuz grubu lehçelerinde ortak unsur olmadığını iddia etmek doğru olacaktır. Dolayısıyla /–(y)Ança(y/ğ)i/ biçimbiriminin Artvin, Ahıska ile Borçalı Terekeme-Karapapak ve Güney Azerbaycan ağızlarındaki kullanımının ancak bölgedeki Oğuz dışı Türk yerleşimleriyle izah edilmesi mümkün görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Artvin ağızları, Ahıska ağızları, Oğuzca dışı unsur, /–(y)AnçA(y/ğ)i/ Biçimbirimi

On the Suffix /–(y)AnçA(y/ğ)i/ in Artvin and Ahıska Dialects

Öz

Although the Artvin-Ahıska dialects is considered within the Eastern group of Anatolian dialects, it differs from these dialects with its non-Oghuz language elements. The morpheme /-(y)Ança(y/ğ)i/also constitutes one of the elements mentioned. In our study, firstly, the spread of the morpheme in historical and contemporary Turkish dialects is discussed, and then its structure and functions are emphasized. The same or similar morphemes are used in Kipchak, Khwarezm, Chagatai, Kazan Tatar, Karachay-Balkar, Kumuk, Nogay, Kazak, Karakalpak, Kyrgyz, Uzbek, Turkmen and New Uyghur Turkish. Except for Artvin-Ahiska dialects, it could not be determined in standard Turkey Turkish and Turkey Turkish dialects, Iraqi, Syrian, Gagauz and Azerbaijan Turkish texts. However, in a small number of examples, it has been seen that Georgia-Borchali Terekeme-Karapapah Turkish and South Azerbaijan Turkish dialects have a parallel form and usage with Artvin-Ahiska dialects. It would be correct to explain its existence in Turkmen Turkish with the influence of Chagatai Turkish and to claim that this morpheme is not a common element in Oghuz group dialects. Therefore, it seems possible to explain the use of the morpheme/–(y)Ança(y/ğ)i/ in the Artvin, Ahıska, Borchali Terekeme-Karapapak and South Azerbaijan dialects only with the non-Oghuz Turkish settlements in the region.

Anahtar Kelimeler

Artvin Dialects, Akhiska Dialects, non-Oghuz language elements, the Suffix /–(y)AnçA(y/ğ)i/

Kaynakça

• Acar, Turgut (1972). Artvin ve Yöresi Ağızları. Doktora tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Akay, Abusupyan (1917). Til Mas’alası. http://qumuq.ru/qum/2016/02/24/til-masalasi-2/ [07.02.2020]
• Albörüyew, Ş. (1964). Kaynar Yürekler. https://til.im/tr-qm/knigi/literatura-na-kumykskom-yazyke/qainar-yurekler?gesek=16&latin= [24.12.2021]
• Allaguli Şair (1998). Çağında. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Türkmenistan Edebiyatı. C. 11. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/11737,allagulisairpdf.pdf?0 [24.12.2021]
• Al-Turk, Gulhan Abedalazız Moh’d Jalal (2012). Kitâbu Bulġatu’l-Muştâḳ Fî luġati’t-Türk We’l-Ḳıfçâḳ Üzerine Dil İncelemesi. Doktora tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Alyılmaz, Cengiz (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Artvinli, Taner (2013). Yusufeli Külliyâtı.C. II. İstanbul: Yusufeli Belediyesi.
• Atalay, Besim (1945). et-Tuhfet-uz-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, Besim (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız.
• Baymıradov, Durdı (1998). Övüncen. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Türkmenistan Edebiyatı. C. 11. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/11804,durdibaymiradovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
• Bayraktar, Nesrin (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Berbercan, Mehmet Turgut (2013). Çağatayca Gülistan Tercümesi. Ankara: Hâkim.
• Beşirov, Ömer (2001). Avlak Oyde. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Tatar Edebiyatı. C. 19. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12230,omerbesirovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun.
• Camia Mecazi Erdebil (2020). Gün Batan Çağı Erdebil Azerbaycan. https://www.facebook.com/Jame.Majazi.Ardabil/photos/a.536474196444625/946682182090489/?type=1&theater [12.01.2020]
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Daşdemir, Muharrem (2000). Dedem Korkut Kitabı’nın Söz Dizimi. Doktora tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Daşdemir, Muharrem (2014). Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal – İşlevsel Söz Dizimi. Erzurum: Eser Basım Yayın Dağıtım.
• Davutov, Hayrulla (2002). Şaytan Talada. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Kumuk Edebiyatı. C. 20. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12355,hayrulladavutovpdf.pdf?0 [24.12.2021]
• Dedeoğlu, Azad (2018). Ahıska Bölgesinde Kıpçakların Tarihi (XI-XVI. Yüzyıllar Arası). Doktora tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Demiray, Erdinç (2011). Ahıska Türkleri Ağzı. Doktora tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Devrisheva, Fatima (2006). Ahıska Türkleri (Sözlü Kültür Bağlamında). Yüksek lisans tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Doğan, Talip (2012). “İran (Azerbaycan) Türk Ağızlarında –(y)An Eki”. Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 7/2 Spring. 353-370. Ankara.
• Emet, Erkin (2008). Doğu Türkistan Uygur Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2002). Kars İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro.
• Ergin, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ersöz, Serpil (2013). Türkiye Ahıskalılar Ağzı. Doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Ertürk, Harun (2015). Artvin İli Yusufeli İlçesi Demirkent (Erkinis) Köyü Ağzı. Yüksek lisans tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Ferzane, Memmedeli (2013). Güney Azerbaycan Folkloru I Kitab. Bakı: İlm ve Tehsil.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1995). Erzurum İli Ağızları. I-II-III. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gözütok, Avni (2008). Haydar Tilbe Mahzenü’l-Esrâr. Erzurum: Fenomen.
• Günay, Turgut (2003). Rize İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Güner, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit.
• Güneş, Bahadır (2013). Borçalı (Gürcistan) Karapapak / Terekeme Ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük). Doktora tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Güneş, Bahadır (2015). Çıldır Karapapak / Terekeme Ağzı (İnceleme – Metinler – Sözlük). Trabzon: Serander.
• Hünerli, Bülent (2012). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Zarf-fiiller. Doktora tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Ismat, Shodiyor Hazrat (2012). Tuğilgan Kün. https://ziyouz.uz/ozbek-nasri/shodiyor-hazrat-ismat/shodiyor-hazrat-ismat-tugilgan-kun-hikoya/ [05.09.2021]
• Kanar, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say.
• Karaağaç, Günay (1997). Lutfî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karasoy, Yakup (1998). Şiban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaya, Önal (1996). ‘Alî Şîr Nevâyî Fevâyidü’l-Kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kazakh Corpus (2020). http://web-corpora.net/KazakhCorpus/search/?interface_language=en [11.04.2020]
• Kıldıroğlu, Mehmet (2018). Kişi, Yer, Boy Adlarına Göre Ahıska ve Çevresindeki Kıpçaklar Kumanlarla Diğer Türk Boylarının Bağlantıları. Karadeniz Uluslararasi Bilimsel Dergi. Volume: 40, Winter-2018. 412-429.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Koruk, Önder (2019). Yusufeli Ağzı. Yüksek lisans tezi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi.
• Köktekin, Kâzım (2007). Yusuf Emirî Divanı, Erzurum: Fenomen.
• Kut, Günay (2003). ‘Alî Şîr Nevâyî Ġarâ’ibü’ṣ-Ṣıġar İnceleme - Karşılaştırmalı Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Malikov, Kubanıçbek (2005). Emneler Ketpeyt Esiñden. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Kırgız Edebiyatı. C. 31. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/13534,kubanicbekmalikovpdf.pdf?0 [10.10.2021]
• Mollo Bagış (2005). Salam Kat. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Kırgız Edebiyatı. C. 31. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/13506,mollabagispdf.pdf?0 [13.04.2020]
• Muhammadrizo Ogahiy (2017). “qoshu ko’zing” Redifli Gazel. https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek-mumtoz-sheriyati/ogahiy/ [31.10.2021]
• Mutrib Ḫonaharobiy (2013). “-im o’rtama” Redifli Gazel. https://ziyouz.uz/ozbek-sheriyati/ozbek-mumtoz-sheriyati/mutrib-xonaxarobiy/ [31.10.2021]
• Nikhah, Süheyla (1998). Kimsen. https://ishiq.net/seir/23086/%DA%A9%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D8%B3%D9%86%D8%9F-%D8%B3%D9%87%DB%8C%D9%84%D8%A7-%D9%86%DB%8C%DA%A9%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87.html [24.12.2021]
• Nişanyan, Sevan (2009). Sözlerin Soyağacı. İstanbul: Everest.
• O‘nar, Sobir (2018). Otamzamon Xangomalari. https://ziyouz.uz/ozbek-nasri/sobir-onar/sobir-unar-otamzamon-hangomalari/ [05.09.2021]
• Oripov, Abdulla (2009). Menga Xuş Xabar Ayt Şe’rlar. Toşkent, Ma’naviyat.
• Örnek, Mehmet Oğuz (2011). Muş-Bulanık Çevresi Karapapak Ağzı. Yüksek lisans tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Özdarendeli, Nursel (2002). Ali Şîr Nevâyî İlk Divan İnceleme-Metin-Dizin. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Özgür, Can (2002). Doğu Karadeniz Ağızlarında Kıpçakça Üzerine Tespitler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 13. s. 119-124.
• Özkan, İbrahim Ethem (1994). Ardanuç ve Yöresi Ağızları. Yüksek lisans tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Öznal Güder, Nurcan (2016). Mahtumkulu Güldeste. İstanbul: Salon.
• Parda, Abdulhamid (2018). Nomalar. Toşkent: Faylasuflar.
• Pehlivan, Sevgi Şenol (1993). Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler (İnceleme, Derlemeler, Sözlük). Bursa: ÖN-MAT.
• Polat, Fadime (2000). Şavşat ve Yöresi Ağızları. Yüksek lisans tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Qoshachay (2021). Gün Batan Çağı. https://www.facebook.com/qoshachay.az/posts/1102978336392345/ [24.12.2021]
• Räsänen, Marttı (1969). Versuch Einnes Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Remiyev, Segıyt (2001). Ul. Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Tatar Edebiyatı. C. 19. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12240,segiytremievpdf.pdf?0 [24.12.2021]
• Rezaei, Mehdi (2015). İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Tamir, Ferhat - Arıcan, Halil (1997). Muhtar Äwezov Seçilmiş Hikayeler. Ankara: Türksoy.
• Tarama Sözlüğü (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tellioğlu, İbrahim (2009). XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri. Trabzon: Serander.
• Tietsze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Sözlüğü. C. I. İstanbul: Simurg.
• Toparlı, Recep (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tosun, İbrahim (2016). Ardahan İli Ağızlarının Ses ve Şekil Özellikleri. Ankara: Payda.
• Turan, Zikri (2006). Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkçe Sözlük (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uyğur, Sinan (1997). Artvin İlinin Sarıbudak (Melo) Köyünün Ağzı. Lisans bitirme tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Uyğur, Sinan (2017a). 1595 Tarihli Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Ahısha’da Geçen Türkçe Kökenli Kişi Adları Üzerine. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. Kafkasya Özel Sayısı. 587-635.
• Uyğur, Sinan (2017b). Ahıska-Ardahan-Artvin-Batum-Rize-Trabzon Hattında /+(a)y/ ~ /+a/ Eki. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi (IBAD). 2017, C. 2, S. 2. 457-473.
• Üstüner, Ahad (2000). Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yalvar, Cihan (2020). Gürcü Kaynaklarında İlk Kez Görülmelerinden Moğol İstilasına Kadar Gürcistan’da Kıpçaklar ve Çevre Bölgeler Üzerindeki Etkileri. Türk Dünyası Araştırmaları. C. 124, S. 245. 279-306.
• Yıkılmaz, Arzu (2014). Bâbürnâme’de Fiilimsiler. Doktora tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Yıldırım, Talip (2002). Hüseyin Baykara Divanı. Doktora tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Yılmaz, Cansu (2009). Yeni Uygur Türkçesi Zunun Kadiri Eserleri (Giriş - İnceleme - Metin - Çeviri). Yüksek lisans tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Zeyrek, Yunus (2004). Posof’un Çizgileri. Ankara: Kozan Ofset.
• Ziyo, Asom (2021). Yillar İn’omi Şe’rlar, Xikmatlar, Doston. Toşkent: Adabiyot.
• Zoḫidov, Voḫid (1960). Özbek Adabiyati Tört Tomlik, Törtinçi Tom Birinçi Kitob. Toşkent: ÖzSSR Davlat Badiiy Adabiyat Naşriyati.