İslam Kelâmı’nda Bir Tartışma Alanı Olarak Teorik Ahlâk: Cüveynî’nin El-İrşâd Adlı Eseri Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 8, 202 - 225, 31.12.2021

Serap Olgaç

Öz

Mütekaddimîn dönemi kelâm eserlerinde hüsün-kubuh ya da ta‘dîl-tecvîr gibi başlıklar altında ahlâka ilişkin teorik tartışmalar yapılmış ve bu tartışmalarla birlikte birbirinden oldukça farklı ahlâk teorileri ortaya çıkmıştır. Mu‘tezile ekolü varlık ve bilgi anlayışları ile paralel bir biçimde ahlâkın kaynağı, ahlâkî bilginin temelleri ve Tanrı-ahlâk ilişkisi gibi meseleleri rasyonel bir zeminde incelemeye çalışmıştır. Buna karşılık Eş‘arî ekol, Tanrı’nın emretmesini ve yasaklamasını merkeze koyan vahiy temelli bir anlayışı savunmuştur. Bu çalışmada Cüveynî ve Mu‘tezile ekolü özelinde, kelâm disiplinindeki teorik ahlâk tartışmalarının bir örneği sunulacaktır. “Ahlâkın kaynağı nedir?”, “İnsan ahlâkî bilgiyi nasıl elde eder?”, “Ahlâkî değerlerin doğası nedir?”, “Tanrı-ahlâk ilişkisi nasıl kurulmalıdır?” gibi ahlâk felsefesinin kadim problemlerine Mu‘tezile’nin yaklaşımı ve Cüveynî’nin, Kitâbü’l-İrşâd adlı eserinde Mu‘tezile ekolünün ahlâk düşüncesine yönelttiği epistemolojik, ontolojik ve teolojik eksenli eleştiriler çalışmanın problematiğini oluşturmaktadır. Böylece Cüveynî’nin Mu‘tezilî ahlâk düşüncesine yönelik eleştirileri üzerinden kelâmın mütekaddimîn döneminde ahlâk meselesinin nasıl ele alındığına odaklanılacak ve İslâm ahlâk literatürü içerisinde söz konusu teorik ahlâk tartışmalarının konumu tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cüveyni, Mutezile, Ahlak Felsefesi, Hüsün-Kubuh, Teodise

Theoretical Ethic as a Subject in Kalām (Islamic Theology): A Study on Juwaynī's Irshād

Öz

The ethics was theoretically discussed under specific subjects such as husn and kubh (good and evil), or ta’dīl and tajwīr (justice and injustice) in the Kalām books of Muteqaddimīn period. Thanks to these debates quite different ethical theories from each other emerged. The school of Mu’tazila has sought to examine matters rationally such as the source of ethics, the basis of ethical knowledge, and God-Ethic relations in a parallel manner with their understanding of ontology and epistemology. The Esharī school, conversely, has advocated a revelation-based perspective that centers God’s order and prohibition. I will introduce an example of a debate on theoretical ethics in the discipline of Kalām, both on the subject of Juwaynī and the school of Mu’tazīla. The focus of the paper is Mu’tazili’s approach to the ancient problems of philosophy of ethics such as “What is the source of ethics?”, “How can humans reach ethical knowledge?”, “What is the nature of moral values?”, “How do we establish God-Ethic relations?”, and it also highlights criticisms of Juwaynī against Mutazilī’s approach to the ethics which are epistemologically, ontologically, and theologically based. Thus, I will examine how ethics was discussed in the Muteqaddimīn period by interrogating Juwaynī’s criticisms against Mutazilities approach, and I will try to show the position of ethical discussions in the literature.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Moral Philosophy, Mu‘tazila, Juwaynî, Husn-Qubh, Theodicy

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “İslâm Kelâmında Zorunlu Bilgi”. çev. Fethi Kerim Kazanç, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010), 231-251.
• Akıcı, Dündar. Kâdı Abdülcebbâr’da Aslah Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Altıntaş, Ramazan. “Mu‘tezile’de Akıl Anlayışı”. Kelam İlminin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri Sempozyumu (13-15 Eylül 2004), 311-322.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husn-Kubuh Problemi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Attar, Meryem. İslam Ahlakı İslam Düşüncesinde İlâhî Emir Teorisi. çev. ed. Muammer İskenderoğlu. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Bâkıllânî. et-Takrîb ve’l-İrşâd. thk. Abdülhamid b. Ebû Ali Zeyd. 1. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1993.
• Berg, Jonathan. “Etik Dine Nasıl Dayandırılabilir?”. çev. Muhammet İrğat. Marife: Dînî Araştırmalar Dergisi 1 (2015), 219-227.
• Büyük, Celal. Tanrısız Ahlâk -Eleştirel Bir Bakış-. Ankara: Berikan Yayınevi, 2014.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhiz’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik, 2015.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Basım, 1999.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Ansiklopedisi. 1. Cilt. İstanbul: Etik Yayınları, 2003.
• Cüveynî, İmâmül’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıil edilleti fî usûli’l-i‘tikad. thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Cüveynî. Akîdetü’n-Nizâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1992.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Doko, Enis. “Ahlak Argümanı, Ahlaki Anlaşmazlıklar ve Evrim Teorisi”. Kutadgu-Bilig Felsefe Bilim Araştırmaları 32 (Aralık 2016), 409-423.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-Musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan. Kitâbü’l-Lüm‘a fi’r-Reddi ala Ehli’z-Zeyği ve’l Bid’a. Neşreden: Hamûde Gurâba. Kahire: Matba’atü Mısır, 1955.
• Gazzâlî, Mustasfâ. İslâm Hukuk Metodolojisi. çev. Yunus Apaydın. 1. Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Din Felsefesi ve Kelam: İçeriksel ve Yöntemsel Açıdan Bir Karşılaştırma”. Din ve Felsefe Araştırmaları 2 (Aralık 2018), 134-142.
• Güler, İlhamî. Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu. Ankara: Ankara Yayınları, 1998.
• Hourani, George F. Reason and Tradition in Islamic Ethics. Cambridge: Cambridge University Press, 1985.
• Hourani, George F. “Cüveynî’nin Mu‘tezilî Ahlâkı Eleştirisi”. çev. Burhanettin Tatar, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 5 (1991), 213-225.
• Hüsni Zeyne. el-Akl inde’l-Mu‘tezile ve Tasavvuru’l-Akl inde Kâdî Abdülcebbâr. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1978.
• İbn Meymûn, Ebûbekir. Şerhu’l-İrşâd. thk. Ahmed Hicâzî Ahmed es-Sekâ. Mısır, 1987.
• İbn Bezîze, el-İs‘âd fî Şerhi’l-İrşâd. thk. Abdürrezzak Besrur-İmad es-Süheylî. Kuveyt: Dârü’z-Ziya, 2014.
• İbn Fûrek. Makâlât’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşârî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut, 1986.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: et-Ta‘dîl ve’t-Tecvîr. thk. Mahm’ud Muhammed Kasım. 6/1. Cilt. Yayınevi Yok, Tarihsiz.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: et-Teklif. thk. Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülhalîm en-Neccâr. 11. Cilt. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: el-Lütf. thk. Eb’u’l-A‘lâ el-Afîfi. 13. Cilt. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğni fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: eş-Şer’iyyât. thk. Taha Hüseyin. 17. Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezile’nin Ahlâk Sisteminde Bilgi Nesnesi Olarak Değerler”. Kelâm’da Bilgi Problemi. ed. Orhan Ş. Koloğlu, U. Murat Kılavuz ve Kadir Gömbeyaz. 185-208. Bursa: 2003.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezilî Düşünce Sisteminde Ahlâkî Akılcılık”. Tabula Rasa 3 (2003), 17-58.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu‘tezilî Ahlâk Nazariyesinde Bilgi-Değer Münâsebetine Bir Bakış”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12-13 (2001), 241-275.
• Ebü’l-İzz. Şerhu’l-İrşâd fî Usûli’l-İ‘tikâd. 2. Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2014.
• Oliver Leaman. Ortaçağ İslam Felsefesine Giriş. çev. Turan Koç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Osman Aydınlı. “Mu‘tezile Akılcılığı ve Modernist Düşüncedeki İzleri/Yansımaları”. Eskiyeni 25 (İlkbahar 2012), 43.
• Ormsby, Eric Lee. İslam Düşüncesinde “İlahi Adalet” (Teodise) Sorunu. çev. Metin Özdemir. Ankara: Kitâbiyât, 2001.
• Öge, Sinan. İslam Kelamcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Pieper, Annemarie. Etiğe Giriş. çev. Veysel Ataman-Gönül Sezer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1999.
• Reçber, M. Sait. “Tanrı ve Ahlâkî Doğruların Zorunluluğu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 135-160.
• Shihadeh, Ayman. Fahreddîn Râzî’nin Gayeci Ahlâkı. çev. Selime Çınar-Kübra Şenel, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Soyucak, Rabia. Ahlâkta Evrensellik ve Değişme. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Şehristani. Nihayetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm. thk. Ahmed Ferid el-Mezidi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Tepe, Harun. ‘Teorik Etik’ Etiğin Bilgisel Sorunları. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2016.
• Türker, Ömer. Ahlâk Yeni Bir Yaklaşım. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Türker, Ömer. Varlık Nedir? İslâm Filozoflarının Varlık Tasavvuru. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Türker, Ömer. “İlahî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Allah’ın Hikmetinden Sual Olunur mu?”. Din Felsefesine Dair Okumalar 2. der. Recep Alpyağıl. 669-691. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Yaran, Cafer Sadık. Kötülük ve Teodise. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Yıldırım, Ali. İlahi Buyruk Teorisi. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Yüksel, Emrullah. “İlâhî Fiillerde Hikmet”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 43-76.