Eğitim Bilimlerinde Çeşitlilik, Eşitlik, Kapsayıcılık ve Aidiyet (ÇEKA): Sistematik Bir Derleme

Yıl 2025, Cilt: 38 Sayı: 3, 646 - 674, 27.12.2025

Esra Töre

https://doi.org/10.19171/uefad.1710985

Öz

Bu çalışma, uluslararası literatürde DEIB (Diversity, Equity, Inclusion, Belonging) olarak tanımlanan kavramsal çerçevenin Türkçedeki karşılığı olan ÇEKA (Çeşitlilik, Eşitlik, Kapsayıcılık, Aidiyet) temelinde, Türkiye’de Eğitim Bilimleri alanında yazılmış lisansüstü tezlerin eğitsel yansımalarını sistematik biçimde analiz etmeyi amaçlamaktadır. Sistematik derleme yöntemiyle yürütülen çalışma, PRISMA yönergeleri doğrultusunda tasarlanmıştır. Belirlenen ölçütler temelinde incelenen 60 tez içerik, yöntem ve eğitim kademesi bağlamında değerlendirilmiştir. Araştırma bulguları, tezlerin büyük bölümünün “çeşitlilik” (özellikle çokkültürlülük ve farklılıkların yönetimi) ve “aidiyet” (örgütsel bağlılık ve toplumsal kapsama) ekseninde yoğunlaştığını; “eşitlik” ve özellikle “kapsayıcılık” temalarının ise daha az işlendiğini göstermektedir. Yöntemsel olarak tezlerin çoğunluğu nicel ve betimsel desenlerde yapılandırılmış, veri toplama aracı olarak ağırlıklı biçimde anket kullanılmıştır. Uygulamaya dönük katkı açısından, çözüm önerilerinin çoğu teorik düzeyde kalmakta; somut, özgül ve uygulanabilir modeller içermemektedir. Bu durum, akademik üretimde kuramsal yoğunluğun yüksek; saha ile bağlantının ise zayıf olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırma, Türkiye’deki ÇEKA odaklı tezlerde kavramsal bütünlüğün eksikliği, yöntemsel tekdüzelik ve uygulamaya dönük rehberlerin yetersizliğine dikkat çekmektedir. Çalışma, bu alanın bütüncül kuramsal çerçevelerle desteklenmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, nitel ve eylem temelli araştırmalarla birlikte somut eğitim politikalarına ihtiyaç duyulduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çeşitlilik , Eşitlik , Kapsayıcılık , Aidiyet , Eğitim Bilimleri , Sistematik Derleme

Diversity, Equity, Inclusion, and Belonging (DEIB) in Educational Sciences: A Systematic Review

Öz

This study aims to systematically analyze the educational reflections of postgraduate theses written in the field of Educational Sciences in Turkey, focusing on the conceptual framework of ÇEKA (Çeşitlilik, Eşitlik, Kapsayıcılık, Aidiyet)—the Turkish equivalent of DEIB (Diversity, Equity, Inclusion, Belonging) as defined in international literature. The research was conducted using a systematic review methodology and was designed in accordance with PRISMA guidelines. Based on predetermined criteria, 60 theses were analyzed in terms of their thematic content, research methodology, and educational level. The findings indicate that most of the theses focus on the themes “diversity” —particularly multiculturalism and diversity management—and “belonging” including organizational commitment and social inclusion. In contrast, the themes of “equity” and especially “inclusion” receive relatively limited attention. From a methodological perspective, the majority of the theses employ quantitative and descriptive research designs, with questionnaires being the most commonly used data collection instruments. Regarding practical contributions, most proposed solutions remain theoretical and lack concrete, specific, and applicable models. This suggests a strong theoretical orientation in academic output, but a weak connection to educational practice. The research highlights significant gaps in conceptual clarity, methodological consistency, and the development of practical frameworks within Turkish postgraduate research theses on ÇEKA. Ultimately, the study offers a foundational reference for future research, emphasizing that this field needs to be supported by holistic theoretical frameworks, qualitative and action-based research, and the development of concrete educational policies.

Anahtar Kelimeler

Diversity , Equity , Inclusion , Belonging , Educational Sciences , Systematic Review

Kaynakça

• Akçan, E., & Türkmenoğlu, Ö. A. (2022). Hayat bilgisi ders kitaplarının farklılıklar açısından incelenmesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 42(1), 423–459. https://doi.org/10.17152/gefad.951327
• Arts, G. H., Chikere, C. B., Peace, O. C., Essien, E. B., Georgewill, U., Nwogu-Chigozie, L., & Ihuoma, E. A. (2023, December). Diversity in research: A catalyst to innovation in science education. In 6th Biennial Conference of Organization for Women in Science for the Developing World Nigeria (OWSD 2023) (pp. 49–68). Atlantis Press.
• Aslan, A. (2018). Sistematik derleme ve meta analizi. Acta Medica Alanya, 2(2), 62–63. https://doi.org/10.30565/medalanya.439541
• Aslan, O., & Yılmaz, M. (2021). Türkiye Cumhuriyeti kalkınma planları kapsamında eğitim yapılarının analizi. Türkiye Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 6(1), 114–132.
• ASU (Appalachian State University). (2021). The Big 8. https://cae.appstate.edu/sites/cae.appstate.edu/files/big-8-identities.pdf
• Ateş, A. (2019). Farklılıkların yönetimi ile iş doyumu ve örgütsel bağlılık ilişkisinde algılanan örgütsel desteğin aracılık rolü (Yayın No. 606575) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Bayhan, S., & Aratemur-Çimen, C. (2019). 2017 müfredat reformu sonrası ders kitaplarında toplumsal cinsiyet eşitliği. Eğitim Bilim Toplum, 17(67), 62–88.
• Belloda, B. (2016). Farklılıkların yönetimi ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişki: Kosova–Prizren ili ilk ve ortaöğretim devlet okullarında yapılan bir araştırma (Yayın No. 438483) [Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Bennett, C. (2001). Genres of research in multicultural education. Review of Educational Research, 71(2), 171–217. https://doi.org/10.3102/00346543071002171
• Blazer, C. (2012). A review of the research on magnet schools (Information Capsule No. 1105). Research Services, Miami-Dade County Public Schools.
• Bozkaya, H. (2020). Çokkültürlü sınıf ortamı ve aidiyet. Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 8(2), 245–271.
• Caxaj, C. S., & Berman, H. (2010). Belonging among newcomer youths: Intersecting experiences of inclusion and exclusion. Advances in Nursing Science, 33(4), 17–30. https://doi.org/10.1097/ans.0b013e3181fb2f0f
• Cebeci, E., Algan, N., & Cankaya, S. (2015). The returns of the education in the context of micro-macro analysis. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 174, 916–925.
• Chao, D., Badwan, M., & Briceño, E. M. (2022). Addressing diversity, equity, inclusion and belonging (DEIB) in mentorship relationships. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 44(5–6), 420–440. https://doi.org/10.1080/13803395.2022.2112151
• Çay, A. Y. (2019). Okul yöneticilerinin farklılıkları yönetme becerileri ile öğretmenlerin psikolojik sözleşmeye uyma düzeyleri arasındaki ilişki (Yayın No. 568429) [Yüksek lisans tezi, Uşak Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Deloitte. (2022). Türkiye'de çalışma hayatında çeşitlilik ve kapsayıcılık raporu. https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/tr/Documents/human-capital/turkiye-de-calisma-hayatinda-cesitlilik-ve-kapsayicilik-raporu.pdf
• Doğan, A. (2015). Ortaöğretim öğrencilerinin kural dışı davranış göstermelerinde öğrenim hayatlarını denetleyememe inancı, özsaygı ve okula aidiyet duygularının rolü (Yayın No. 395321) [Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• ERG [Eğitim Reformu Girişimi]. (2008). Eğitim izleme raporu 2007. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• ERG [Eğitim Reformu Girişimi]. (2019). Eğitim izleme raporu 2019. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• ERG [Eğitim Reformu Girişimi]. (2020). Eğitim izleme raporu 2020. İstanbul: Eğitim Reformu Girişimi.
• ERG [Eğitim Reformu Girişimi]. (2022). Eğitim izleme raporu 2021. Eğitim Reformu Girişimi.
• El-Amin, A. (2022). Improving organizational commitment to diversity, equity, inclusion, and belonging. In Social justice research methods for doctoral research (pp. 208–221). IGI Global. https://doi.org/10.4018/978-1-7998-8479-8.ch010
• ETCEP. (2016). Toplumsal cinsiyet eşitliğine duyarlı okul standartları kılavuzu. Milli Eğitim Bakanlığı Eğitimde Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Geliştirilmesi Projesi Yayını. http://ogmprojeler.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2017_07/05103659_Toplumsal_Cinsiyet_EYitliYine_DuyarlY_Okul_StandartlarY_KYlavuzu.pdf
• Gay, G. (2018). Culturally responsive teaching: Theory, research, and practice (3rd ed.). Teachers College Press.
• Huerta, L., Gonzalez, M.-F., & d'Entremont, C. (2006). Cyber and home school charter schools: Adopting policy to new forms of public schooling. Peabody Journal of Education, 81(1), 103–139. https://doi.org/10.1207/s15327930pje8101_6
• Johnson, N. N. (2022). Central office leadership: The importance of promoting diversity, equity, inclusion, and belonging in the ivory tower. In Implementing diversity, equity, inclusion, and belonging in educational management practices (pp. 14–32). IGI Global. https://doi.org/10.4018/978-1-6684-3801-7.ch002
• Kanatlı Öztürk, F. (2018). Çokkültürlü eğitim çerçevesinde hazırlanan etkinliklerle farklılıklara saygı değeri ve araştırma becerisi geliştirmeye yönelik bir eylem araştırması (Yayın No. 504667) [Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Kiefer, S. M., & Pennington, S. (2017). Associations of teacher autonomy support structure with young adolescents’ motivation, engagement, belonging and achievement. Middle Grades Research Journal, 11(1), 29–46.
• Kotluk, N. (2018). Kültürel değerlere duyarlı eğitime ilişkin öğretmenlerin öz-yeterlik algılarının ve görüşlerinin incelenmesi (Yayın No. 491002) [Doktora tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Kozikoğlu, İ., & Yıldırımoğlu, S. (2021). Öğretmenlerin çokkültürlü eğitime yönelik tutumları ile kapsayıcı eğitimde sınıf içi uygulamaları arasındaki ilişki. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (51), 226–244. https://doi.org/10.53444/deubefd.827397
• Küçüksüleymanoğlu, R. (2025). Principles of equality: Social justice and equal opportunities. In Creating positive and inclusive change in educational environments (pp. 23–52). IGI Global Scientific Publishing.
• Labeeque, A., & Sanaullah, A. (2019). Towards inclusive economic growth: Synthesizing strategies for social inclusion in development. Journal of Policy Options, 2(2), 77–95.
• Landsman, J., & Lewis, C. W. (Eds.). (2023). White teachers/diverse classrooms: Creating inclusive schools, building on students’ diversity, and providing true educational equity. Taylor & Francis.
• Lubienski, C. (2012). Educational innovation and diversification in school choice plans. In G. Miron, K. Welner, P. Hinchey & W. Mathis (Eds.), Exploring the school choice universe: Evidence and recommendations (pp. 147–166). Information Age Publishing.
• Lubienski, C., & Weitzel, P. (2008). Choice, integration, and educational opportunity: Evidence on competitive incentives for student sorting in charter schools. Journal of Gender, Race & Justice, 12, 351–380.
• Mendoza-del Villar, L., Oliva-Lopez, E., Luis-Pineda, O., Benešová, A., Tupa, J., & Garza-Reyes, J. A. (2020). Fostering economic growth, social inclusion & sustainability in Industry 4.0: A systemic approach. Procedia Manufacturing, 51, 1755–1762.
• Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook (2nd ed.). Sage Publications.
• Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2022). Millî eğitim istatistikleri: Örgün eğitim 2021–2022. https://sgb.meb.gov.tr/www/icerik_goruntule.php?KNO=460 (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• Miranda, V. E., & Prejean, E. A. (2023). Assessment model for programmatic diversity, equity, inclusion, and belonging initiatives. International Journal of Business and Social Science Research, 4(1), 1–5. https://doi.org/10.47742/ijbssr.v4n1p1
• Motley, B., Philipsen, M., McFarline, P., Wergin, J. F., & Kornstein, S. G. (2025). The paradox of diversity, equity, inclusion, and belonging (DEIB) work: Navigating vulnerability among minoritized communities in change efforts. Journal of Diversity in Higher Education. Advance online publication. https://doi.org/10.1037/dhe0000669
• OECD. (2021). Adapting curriculum to bridge equity gaps towards an inclusive curriculum. https://ttkbyayin.meb.gov.tr/yayin/86 (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• Page, M. J., McKenzie, J. E., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., ... & Moher, D. (2021). The PRISMA 2020 statement: An updated guideline for reporting systematic reviews. BMJ, 372, n71. https://doi.org/10.1136/bmj.n71
• Peck, A., Rosch, D. M., & De Sawal, D. M. (2022). Student belonging: A critical pillar in the scholarship of diversity, equity, and inclusion in campus activities. Journal of Campus Activities Practice and Scholarship, 4(1), 5–11.
• Polat, İ., & Kılıç, E. (2013). Türkiye’de çokkültürlü eğitim ve çokkültürlü eğitimde öğretmen yeterlilikleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 352–372.
• Polat, S. (2009). Öğretmen adaylarının çok kültürlü eğitime yönelik kişilik özellikleri. International Online Journal of Educational Sciences, 1(1), 154–164.
• Salah, Ü. (2021). Öğretmenlerin kaynaştırma eğitimindeki yeterlikleri ile kaynaştırma eğitimine ilişkin duygu, tutum ve kaygılarının incelenmesi (Yayın No. 705547) [Yüksek lisans tezi, Yozgat Bozok Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Sensoy, O., & DiAngelo, R. (2017). Is everyone really equal?: An introduction to key concepts in social justice education. Teachers College Press.
• Sezer, G. O., & Kahraman, P. B. (2017). Sınıf ve okul öncesi öğretmen adaylarının çokkültürlü eğitime yönelik tutumları ile kültürlerarası duyarlılıkları arasındaki ilişki: Uludağ Üniversitesi örneği. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(2), 550–560. https://doi.org/10.17860/mersinefd.336742
• Strayhorn, T. L. (2012). College students’ sense of belonging: A key to educational success for all students. Routledge.
• Şimşek, H., Dağıstan, A., Şahin, C., Koçyiğit, E., Dağıstan Yalçınkaya, G., Kart, M., & Dağdelen, S. (2019). Kapsayıcı eğitim bağlamında Türkiye’de temel eğitim programlarında çokkültürlülüğün izleri. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 177–197. https://doi.org/10.31592/aeusbed.563388
• Tatar, O. F. (2020). Öğretmen algılarına göre müdürlerin okul kültürü oluşturmadaki rolleri ile öğretmenlerin kurumsal aidiyetleri arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayın No. 659213) [Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Tavares, V. (2024). Feeling excluded: International students experience equity, diversity and inclusion. International Journal of Inclusive Education, 28(8), 1551–1568.
• Temel, D. (2020). Okul müdürlerinin farklılıkları yönetme becerileri ile öğretmenlerin örgütsel sinizm düzeyleri arasındaki ilişki (Yayın No. 633104) [Yüksek lisans tezi, Uşak Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Theoharis, G. (2024). The school leaders our children deserve: Seven keys to equity, social justice, and school reform. Teachers College Press.
• Tiede, H. J. (2022). AAUP survey of tenure practices. American Association of University Professors. https://www.aaup.org/report/2022-aaup-survey-tenure-practices (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• Töre, E. (2020). Examining teachers’ attitudes towards multiculturalism according to various variables. International Online Journal of Educational Sciences, 12(1), 228–246.
• Tore, E. (2025). Diversity, equity, inclusion and belonging in higher education: The case of Indiana University. Journal of Higher Education Policy and Administration Leadership, 6(1), 71–88.
• TÜİK. (2021). İşgücü istatistikleri, Eylül 2021. Türkiye İstatistik Kurumu. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Eylul-2021-37483 (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• UNICEF. (2022). Suriyeli ve diğer mülteciler için şartlı eğitim yardımı (ŞEY) programı – Ağustos 2022. https://www.unicef.org/turkiye/media/14456/file (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• Ünlü, İ., & Örten, H. (2013). Öğretmen adaylarının çokkültürlülük ve çokkültürlü eğitime yönelik algılarının incelenmesi. Dicle University Journal of Ziya Gökalp Education Faculty, 21, 254–268.
• Wilder, T. L., & Stratchan, N. E. (2025). Artificial Intelligence-Enhanced Interview Success: Leveraging Eye-Tracking and Cognitive Measures to Support Self-Regulation in College Students with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Education Sciences, 15(2), 165. https://doi.org/10.3390/educsci15020165
• Won, S., Hensley, L. C., & Wolters, C. A. (2021). Brief research report: Sense of belonging and academic help-seeking as self-regulated learning. The Journal of Experimental Education, 89(1), 112–124. https://doi.org/10.1080/00220973.2019.1703095
• WEF (World Economic Forum). (2021). The global gender gap report 2021. https://www.weforum.org/publications/global-gender-gap-report-2021/ (Erişim Tarihi: 01.11.2023)
• Yeşil, A. (2021). Ortaokul öğrencilerinde toplumsal cinsiyet eşitliği farkındalığı (Yayın No. 640647) [Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Yıldırım, S. (2016). Kosova’daki öğretmenlerin çokkültürlü eğitime yönelik bilgi, inanç, tutum ve öz-yeterliklerinin sınıf içi uygulamalarıyla ilişkisinin incelenmesi (Yayın No. 419247) [Doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Yılmaz, K. (2021). Sosyal bilimlerde ve eğitim bilimlerinde sistematik derleme, meta değerlendirme ve bibliyometrik analizler. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(2), 1457–1490. https://doi.org/10.33206/mjss.791537