Philippe Descola ve Ontolojik Dönüşüm: Tam Her Şey Çözüldü Derken, Antropolojinin Bitmeyen Varlık Muhasebesi

Yıl 2025, Sayı: 2, 125 - 175, 07.07.2025

Erhan Korkmaz

https://doi.org/10.29329/ufusobed.2025.1337.7

Öz

Bu makalede, antropolojide "ontolojik dönüşüm" [ontological turn] olarak bilinen paradigmatik değişimi merkeze alarak antropolog Philippe Descola'nın bu dönüşümdeki kilit rolünü ve özellikle doğa-kültür ikiliğinin aşılmasına yönelik sunduğu kuramsal çerçeveyi derinlemesine ele almaya çalışıyorum. Çalışmada, klasik antropolojinin insanmerkezli yaklaşımlarının günümüzdeki ekolojik ve etik krizler karşısındaki yetersizliğinden hareketle, ontolojik dönüşümün temel argümanlarını ve bu alandaki Eduardo Viveiros de Castro, Bruno Latour, Donna Haraway gibi öncü düşünürlerin katkılarını temel alıyorum. Makalenin odak noktasını oluşturan Descola'nın, "içsellik" ve "fiziksellik" kavramları temelinde geliştirdiği dört ontoloji modelini -natüralizm, animizm, totemizm, analojizm-, farklı toplumların dünyayı ve insan-olmayan varlıkları nasıl kavradıklarını anlamak için sunduğu analitik bir araç olarak değerlendiriyorum. Descola'nın bu yaklaşımının fenomenolojik temellerini ve antropolojik düşünceye getirdiği yenilikleri vurgularken, aynı zamanda kimi önemli araştırmacılar tarafından kendisine yöneltilen Batı-merkezcilik, tipolojik katılık ve temsil sorunları gibi çeşitli eleştirel yaklaşımları da tartışmaya dahil ettim. Son olarak, Descola'nın ontolojik çerçevesini, çağdaş antropoloji içerisinde gitgide görünürlük kazanan çoktürlü etnografi [multispecies] perspektifinden yeniden değerlendirilerek, insan-olmayan varlıkların failliği, öznelliği ve ilişkiselliği bağlamında sunduğu imkânlar ve barındırdığı sınırları tartışmaya çalıştım. Makalede, eleştirilere rağmen Descola'nın yaklaşımının, antropolojinin insanmerkezli kısıtlamalarını aşarak daha çoğulcu ve ilişkisel bir anlayışa doğru evrilmesinde ve özellikle insan-olmayanlarla şekillenen dünyaları anlamaya çalışan gelecek araştırmalar için sağlam bir zemin teşkil ettiğini savunuyorum.

Anahtar Kelimeler

ontolojik dönüşüm , çoktürlü etnografi , Philippe Descola , doğa-kültür ikiliği , insan-olmayan varlıklar

Teşekkür

Bu çalışma, 2024–2025 bahar döneminde Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilimi Anabilim Dalı yüksek lisans programında, Prof. Dr. Serpil Aygün Cengiz tarafından yürütülen “Araştırma Yöntemleri” dersi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Bu makalenin gelişim süreci boyunca, değerli danışmanım Serpil Aygün Cengiz’in rehberliği ve eleştirel katkıları düşünsel ufkumu büyük ölçüde genişletmiştir, kendisine teşekkür ediyorum. Descola’nın dört ontoloji modelini fenomenolojik temelleri ve çoktürlü etnografi ile kurduğu ilişkiler bağlamında yeniden değerlendirirken, bu metni yalnızca kuramsal bir inceleme değil, aynı zamanda insan-olmayan varlıklarla kurulan etik ve ilişkisel bir sorgulama olarak da kurgulamaya çalıştım. Bu çabanın şekillenmesinde, ortak öğrenme deneyimimizi derinleştiren ve düşünsel yönelimimi anlamlı biçimde dönüştüren sınıf arkadaşlarım Nurullah Yavaş, İrem Taşçı, Emin Ölbeci, Hakan Ersöz, Başak Acınan, Muhammed Hanifi Küntuğ ve Ayşe Gürhan’ın katkılarına içtenlikle teşekkür ederim. Metnin son okumasını titizlikle gerçekleştiren ve hem içerik hem de dilsel bütünlük açısından kıymetli katkılar sunan Sebahat Gökçe Ağbaş’a ve Dr. Öğr. Üyesi Sibel Önal’a özel bir teşekkürü borçluyum. Son olarak bu çalışmayı, etnografiyi klasik ontolojinin boyunduruğu altına sokmaksızın düşünen ve (türcü) insanmerkezli yaklaşımlarla hesaplaşmaktan geri durmayan araştırmacılara ithaf ediyorum.

Philippe Descola and the Ontological Turn: Just When We Thought Everything Was Solved, Anthropology's Never-Ending Accounting of Being

Öz

In this article, I deeply examine the pivotal role of anthropologist
Philippe Descola in the paradigmatic shift known as the
"ontological turn" in anthropology, and particularly the theoretical
framework he offers for overcoming the nature-culture dichotomy.
In the study, proceeding from the inadequacy of classical
anthropology's human-centric approaches in the face of
contemporary ecological and ethical crises, I address the
fundamental arguments of the ontological turn and the
contributions of pioneering thinkers in this field such as Eduardo
Viveiros de Castro, Bruno Latour, and Donna Haraway. The focal
point of the article is Descola's four ontology models -naturalism,
animism, totemism, and analogism- which he developed based on
the concepts of "interiority" and "physicality." I evaluate these as an
analytical tool for understanding how different societies
comprehend the world and non-human beings. While emphasizing
the phenomenological foundations of Descola's approach and the
innovations it brings to anthropological thought, I also include in
the discussion various critical approaches directed at him by some
prominent researchers, such as Western-centrism, typological
rigidity, and problems of representation. Finally, I reassess
Descola's ontological framework from the perspective of
multispecies ethnography, which is increasingly visible within
contemporary anthropology, discussing the possibilities it offers
and the limits it contains concerning the agency, subjectivity, and
relationality of non-human beings. In the article, I argue that,
despite criticisms, Descola's approach constitutes a solid
foundation for future research, enabling anthropology to evolve
towards a more pluralistic and relational understanding by
overcoming its anthropocentric constraints, and especially for
understanding worlds shaped with nonhumans.

Anahtar Kelimeler

ontological turn , multispecies ethnography , Philippe Descola , nature-culture dichotomy , non-human beings

Kaynakça

• Barroso, G. (2024). Provincializing Nature: A Phenomenological Account of Descola’s Relative Universalism. Human Studies. Advance Online Publication. https://doi.org/10.1007/s10746-02409749-y
• Bennett, J. (2010). Vibrant matter: A Political Ecology of Things. Duke University Press.