Manzum İki Dinî Halk Hikâyesi Karşılaştırması: Anadolu Sahası Haza Mevlüd-İ Geyik İle Kazak Sahası Giyik

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 44 - 62, 31.05.2023

Selma Aday

Öz

Anadolu sahası Dinî- Tasavvufî Türk Halk Edebiyatı’nın ilk örneklerinden kabul edebileceğimiz manzum dinî hikâyeler ile Türkistan’da Kazak Türklerinin İslâm dinini benimsemesini sağlayan küçük hacimli dini jırlar İslam’ın hükümlerini anlatmada aynı misyonu üstlenmişler ve dini değerlerin kabulünde oldukça etkili olmuşlardır. Bu metinler önce sözlü kültür yoluyla dinleyiciyle daha sonra da yazılı kültür yoluyla da okuyucuyla buluşmuş ve her iki sahada da oldukça rağbet görmüşlerdir. Anadolu sahasında destan, hikâye, mevlid,kıssa olarak adlandırılan bu türlere Kazak sahasında, dinî destan, jır ve ölen denilmektedir. Tür adlandırmaları farklı da olsa Geyik destanları Türk Dünyasının ortak kültür miraslarındandır. Bu çalışmada Kütahya Vahid Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi’nde 3336 demirbaş numarasıyla kayıtlı bir destan mecmuasında yer alan Mevlüd-i Geyik ile Kazak sahası 100 ciltlik “Babalar Sözi (Atalar Sözü)” kitap serisinden 10. Cildinde yer alan “Giyik/Geyik” adlı dinî hikâye metni karşılaştırılması yapı, muhteva, tipler ve motif açısından yapılmıştır. Çalışmanın sonuna Anadolu sahası Geyik hikâyesi transkripsiyonlu metni ile Kazak sahası Geyik hikâyesi Türkiye Türkçesine aktarılarak verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dinî hikâye, Geyik destanları, Motif, Tip.

Comparıson of Two Poetıcal Religious Folk Story:Haza Mevlud-ı Geyık and Giyik

Öz

Poetical religious folk stories that are accepted as first examples of Religious -Sofistic Folk Literature in Anatolian area and religious " jır"s that has small content and provide Kazakh Turks adopt Islam in Turkistan undertake same mission by telling Islam's provisions and they are pretty effective for accepting religious values.These texts meet listeners firstly via verbal culture and then they meet readers via written culture and find approval in both areas.These types that are named as saga,story,mawlid and anectode in Anatolion area,are called religious saga,"jır"and "ölen" in Kazakh area.Although Geyik sagas are called as different names,they are common heritage in Turkish world.In this work,comparison between Mevlud-i Geyik that take place in saga journal which is recorded as 3336 fixture number in Kütahya Vahid Pasa Written Works Library and religious story text called "Geyik/Giyik"that take place in 10th volume of "Babalar Sözi(Ancestor's Word)that has 100 volumes in Kazakh area were done in terms of structure,content,type and pattern.At the end of the work, Anatolioan area Geyik story text with transcription and Geyik story of Kazakh area were submitted by translating them into Türkiye Turkish.
Keywords:Religious story, Deer epics, Motif, Type

Anahtar Kelimeler

Religious story, Deer epics, Motif, Type

Kaynakça

• ADAY, Selma (2022). “Kazak dînî destanları üzerine inceleme”. Doktora Tezi. Uşak: Uşak Üniversitesi.
• ADAY, Selma ve Erhan Solmaz (2022). “Kazak Dinî Destanlarında Şekil Üslûp Özellikleri/Anlatıcı ve Anlatım Teknikleri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 72, s. 182-197.
• ALBAYRAK, Nurettin (1993). “Dînî Türk halk hikâyelerinden geyik, güvercin ve deve hikâyeleri”. Yüksek Lisan Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi,
• ALPISBAYEVA K. (2005). “Tomga Engen Metinderge Tüsinikteme” Babalar Sözi C.13, s. 293-305.
• ARGUNŞAH, Mustafa (2002). Kirdeci Ali Keşikbaş Destanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ASLAN, Namık (2006). “Manzum Dinî Hikâyeler ve Kirdeci Ali’ye Ait Olduğu Söylenen İki Hikâye Metni (Güvercin ve Geyik Destanları)”, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 20, s. 189-207.
• ATALAN, Soner (2021). “Güvercin Destanı’nın Kaynağı Meselesi ve Ahmed-i Cömerd ile Güvercin Hikâyesi”, Türkistan’dan Balkanlara Türk Sufizmi, (ed.Gülhan Seyhan Alışık) Çanakkale: Paradigma Yayınları, s. 107-124.
• AYTAŞ, Gıyasettin (1999). “Türk Kültür ve Edebiyatında Geyik Motifi ve Haza Destan-ı Geyik”, Hacı Bektaş Veli Dergisi, S. 12, s. 165-166.
• AZİBAYEVA Bakıtjan (2004). “Tomga Engen Metinderge Tüsinikteme”. Babalar Sözi, C.10, s. 297-298.
• ÇAĞATAY, Saadet (1953). “Karaçay Halk Edebiyatından Avcı Bineger”, Fuat Köprülü Armağanı, s. 93-113.
• ÇAĞATAY, Saadet (1956). "Türk Halk Edebiyatında Geyiğe Dair Bazı Motifler", TDAY-Belleten, S. 4, s. 153-177.
• ÇELEBİOĞLU, Amil (1999). Türk Edebiyatı’nda Mesnevi XV. yy’a kadar (Sultan II. Murad Devri) (824-855/ 1421-1451). İstanbul: Kitabevi.
• ELÇİN, Şükrü (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları.
• GABDULLİN, Мalik (1996). Қazak Halkının Avız Adebiyatı. Almatı.
• GEDİKLİ, Fethi (2013). “Geyik Destanı”, Geyik Kitabı. ( ed. Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi.
• KOCATÜRK, Vasfi Mahir (1946). Türk Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• KORKMAZ Şenol (2012). “Eski Anadolu Türkçesine ait bir manzum hikâye mecmuası (İnceleme-metin-çeviri-dizin ve tıpkıbasım)”. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1986). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KUMARTAŞLIOĞLU, Satı (2016). “Üsküp Milli Kütüphane’de Bulunan Bir Mecmua ve Bu Mecmuadan Bir Destan: Kıssa- i Azrail Doğan, Cebrail Göğercin”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 19, S. 36, s. 153-166.
• KUZUBAŞ, Muhammed (2008). “Manzum Bir Destan Kitabı (Destân-ı Veysel Karânî, Vefât-ı Hz. Fâtıma, Vefât-ı Hz.İbrâhîm, Hikâyet-i Gügercin, Hikâyet-i Geyik)”, Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 2, s. 304-340.
• LEVEND, Agah Sırrı (1967). “Divan Edebiyatında Hikâye”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, S. 266, s. 71-117.
• OCAK, A. Yaşar (2013). Türk Folklorunda Kesik Baş Tarih-Folklor İlişkisinden Bir Kesit. İstanbul: Dergah Yayınları.
• ÖZTÜRK, Zehra (2003). “Eğitim Tarihimizde Okuma Toplantılarının Yeri ve Okunan Kitaplar” Değerler Eğitimi Dergisi, C. 1 S. 4, s. 131-155.
• RADLOV, V.V. (1870). Obraztsy Literaturu Turkskıh Plemen Jivuşşih v Yujnoy Sibiri i Zhungarskoy Stepi. - Sank Petersburg.
• SÜRÜCÜ, Betül (2021). “Geyik ve Güvercin Destanında Hayvan Temsili: Duygudaşlık, Mucize ve İhtida” Nesir, S. 1, s. 129-160.
• ZARİÇ, Mahfuz (2014). “Geyik Destanı (Destan-ı Geyik), Ebû Zerr ve Kardeşlik Eğitimi”, Heceöykü, S. 63, s. 144-153.
• 3336 Nolu Manzum Hikâye ve Destan Mecmuası, Kütahya Vahid Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, Kütahya.