YAŞAMIN ÖZEL DÖNEMLERİNİN VAZGEÇİLMEZİ YUMURTA: SİİRT VE İLÇELERİ ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 204 - 218, 30.11.2023

Hilal Otyakmaz Aydın Aynur Koçak

https://doi.org/10.61729/uhad.1323055

Öz

Yumurta, içerisinde barındırdığı zengin vitamin ve mineraller açısından temel bir besin kaynağıdır. Bu zenginlikten ötürü; can verme, verimlilik, bereket, koruma, yenileme gibi birçok sembolik özelliğe sahiptir. Yumurta yatay ve dikey sembolizme bağlı olarak merkezi konumda çoğul üremenin özelliğine sahiptir. Yumurtanın kabuğu dahi, nazardan, bolluğa berekete, büyüsel uygulamalardan halk hekimliğine kadar farklı hususlarda insanlığa çare olmuştur. Yumurtaya yüklenen semboller fazladır. Hayatın her safhasında yumurta karşımıza çıksa da özellikle hayatın başlangıcı ve devamı ekseninde ön plandadır. Bu çalışmada; doğum ve yaşam bütünlüğünde yumurtanın sembolik ve işlevsel yorumlarına dair inanış ve uygulamalar, kadim kültürün geleneksel dokusunu, somut ve somut olmayan kültürel mirasın taşıyıcılığını ve aktarımını sağlayan Siirt ve ilçeleri örneklemi üzerinden aktarılacaktır. Siirt merkez ve ilçelerinde yumurtaya yüklenen inanca yönelik manalar sonucunda yapılan uygulamalar çalışmanın içeriğini zenginleştirmiştir. Bu uygulamaların içeriğinde “geçiş dönemleri (doğum, bebeklik ve çocukluk, evlilik) ve özel dönemler (kutlama, sağaltım ve kötüyü yok etme) olarak yer alan yumurtayla ilgili inanış ve pratikler mezkûr başlıkların oluşmasına katkı sağlamış ve bu başlıklarda yumurtanın işlevselliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Siirt ve ilçelerinde yapılan saha çalışmasında “yarı yapılandırılmış mülakat ve gözlem teknikleri (doğal-yapay)” nden faydalanılarak 21 kaynak kişiyle görüşülmüştür. Yumurta yapısı ve içeriğine bağlı işlevsel özellikleriyle birlikte bağlam merkezli halk bilimi kuramlarından “işlevsel halk bilimi kuramı” çerçevesinde değerlendirilmiştir. Siirt ve ilçelerinde somut olmayan kültürel miras içerisinde yer alan yumurtaya dair halk inanış ve uygulamalarından unutulan veyahut yazılı kültür haline getirilemeyen (dağınık haldeki) bu değerleri, yapılan saha çalışmasıyla kayıt altına almak, sözlü kültür ortamından yazılı kültür ortamına aktararak nesiller arasındaki iletişimi sağlamak ve ileriki saha çalışmalarına örnek teşkil etmek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yumurta, Geçiş dönemleri, Özel dönemler, Halk inanışları ve ritüeller, Siirt.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

221K291

Teşekkür

Doktora tezime maddi ve manevi destek veren TÜBİTAK'a ve Saygıdeğer Hocam Prof. Dr. Aynur KOÇAK'A teşekkürü bir borç bilirim.

Eggs an Indispensable Element for the Special Times in Life: The case of Siirt and Districts

Öz

Eggs are basic food sources in terms of the rich vitamins and minerals they contain. Because its densely packed with nutrients, it has many sembolic characteristics such as virility, productivity, fertility, preservation, rejuvenation. The egg has the characteristic of plural reproduction in the central position depending on horizontal and vertical symbolism. The shell of the egg appears in many aspects from the evil eye to abundance and fertility, from magical practices to folk medicine. The symbols attributed to the egg are too many. Egg is presented in every walk of life, it is especially at the forefront of the beginning and continuation of life. In this study; beliefs and practices about symbolic and functional interpretations of the egg are delivered through birth and life, via the city of Siirt and districts as examples, which provide the traditional texture of ancient culture, the inference and transmission of tangible and intangible cultural heritage it will be transferred over. Practices born of the meanings and beliefs applied to eggs attributed to the egg in the city center as well as make up the detailed nature of this study. These applications in the context of beliefs and practices related to the egg, included as transition periods (birth, infancy and childhood, marriage) as well as special periods (celebration, healing, and eradication of evil) have contributed to the formation of these titles, and the revelation of the functionality of eggs has been attempted in these titles. In this context, in the field study performed in Siirt and districts as per semi-structured interview and observation techniques (natural–artificial) 21 individuals were interviewed as sources. Egg structure and its functional properties related to its content have been evaluated within the framework of “functional theory of folklore”, one of the context-centered folklore theories. This work aims to record, which have been forgotten from the folk beliefs and rituals about the egg contained in the intangible cultural heritage in Siirt and districts or those that cannot otherwise be turned into written culture (in a altered state) through on-field work, to establish communication between generations by transferring them from the oral culture environment to the written culture environment and to serve as an example for future research on site.

Anahtar Kelimeler

Eggs, Transition periods, Special periods, Folk beliefs and rituals, Siirt and districts.

Proje Numarası

221K291

Kaynakça

• ALTINDAĞ, Neriman (2022). “Siirt’in Kurtalan ilçesinde halk hekimliği uygulamaları”. Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• AYTAR, Selçuk (1976). “Hastalığı Devretme Geleneği”, Türk Folklor Araştırmaları, S. 322, s. 7639-7640.
• BALDICK, Julian (2010). Hayvan ve Şaman Orta Asya’nın Antik Dinleri. (çev. Nevin Şahin). İstanbul: Hill Yayınları.
• BASCOM, William R. (2019). “Folklorun Dört İşlevi”. (çev: Ferya Çalış). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-2. (ed. M. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları, s. 71-86.
• BAYRI, Mehmet H. (1972). İstanbul Folkloru. İstanbul: A. Eser Yayınları.
• BLAKE, John F. (1877). Astronomical Myths Baed on Flammarion’s “History of The Heavens”. London: Macmillan Publisher.
• BONNEFOY, Yves (1981). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• BORATAV, Pertev Naili (2013). 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar) Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• ELIADE, Mircea (1992). İmgeler ve Simgeler. (çev. Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: Gece Yayınları.
• ELIADE, Mircea (2001). Mitlerin Özellikleri. (çev. Sema Rifat). İstanbul: Om Yayınevi.
• EŞMELİ, İsmet ve Mürsel Ethem (2020) “Ahıska Türklerinin Bazı Halk İnanışları (Geçiş Dönemleri ve Bazı Hayvanlar)
• (Denizli Örneği)”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2), s. 1810-1830.
• DEUNOV, Peter (2022). The Health Book. Edition by David de Angelis.
• ERDEMCİ, Bayram (2010). “Eruh ve Pervari yöresinde kutsal mekân anlayışı ve yaygın halk inançları”.Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (1984). Mârifetnâme. (sadeleştiren: Fuad Başar). İstanbul: Kitsan Yayınları.
• ESİRGEN, Bilge (2014). “Türk halk anlatılarında büyünün işlevi”. Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• FRAZER, James G. (2004). Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri-1. ( çev. Mehmet H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınevi.
• GARDIN, Nanon vd. (2019). Larousse Semboller Sözlüğü. (çev. Beyza Akşit). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• GENNEP, Arnold Van (2022). Geçiş Ritleri/ Tabular, Batıl İnançlar, Büyüler, Ayinler ve Törenler. (çev. Oylum Bülbül Beşler). İstanbul: Nora Yayınları.
• GÖZEN, Sibel (2014). “Aksaray/ Ortaköy ilçesi monografisi”. Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
• GUÉNON, Rene (2022). Mukaddes İlmin Sembolleri. (çev. Filiz Karaküçük). İstanbul: Ketebe Yayınları.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan (1975). İnanç Sözlüğü- Dinler-Mezhepler-Tarikatler-Efsâneler. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• KALAFAT, Yaşar (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. 6. Baskı. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KARAKAŞ, Rezan (2020). Güneydoğu Anadolu Halk İnanışları (Dicle Bölümü). Ankara: Gazi Kitabevi.
• KARAKAŞ, Rezan (2021a). “Doğanın ve İnsanın Dirilişinin Simgesi: Yumurta”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S.6, s. 31-51.
• KARAKAŞ, Rezan (2021b). “Türk Halk Kültürü Geçiş Dönemi Ritüellerinde Yumurta”, Folklor-Edebiyat, S. 106, s. 357- 377.
• KOÇAK, Aynur (2015). “Doğum Sonrası”, Aile Yazıları-7. (ed. Saim Sakaoğlu- Mehmet Aça-Pervin Ergun). Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, s. 143-166.
• LVOVA, Eleonora L. vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri 2-İnsan ve Toplum. (çev: Metin Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• MALINOWSKI, Bronislaw (1992). Bilimsel Bir Kültür Teorisi. (çev. Saadet Özkal). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• MALINOWSKI, Bronislaw (2020). Büyü Bilim ve Din. (çev: Saadet Özkal.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• MORRIS, Desmond (1999). Koruyucu Tılsımlar/ Uğurlar, Muskalar, Nazarlıklar. (çev. Mehmet Harmacı). İstanbul: İnkılap Yayınları.
• MUSALI, Vusala (2023). “Nazar, Çile, Korku Giderme Ritüelleri ve Uygulamaları (Bakü ve Civarı Örneğinde), Kültürk- Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7, s. 37-74.
• ÖRNEK, Sedat V. (1966). Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ÖRNEK, Sedat V. (1995). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÖRNEK, Sedat V. (2000). Türk Halkbilimi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• SCHIMMEL, Annemarie (1998). Sayıların Gizemi. (çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınları
• SEZMİŞ, Mehmet E. (2018). “Kültürel değişim bağlamında Zile ilçesinde Türk halk inanışları”. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi.
• SİVRİ, Medine ve A. Yetim (2009). “Yaratılış Söylencelerinde Yumurta Öğesine Karşılaştırmalı bir Yaklaşım”. Frankofoni, 21, s. 191-202.
• SIEGEL, Morris. (1940). A Study of West African Carved Gambling Chips. Wisconsin: American Anthropological Association.
• SPROUL, Barbara C. (1991). Primal Myths. New York: Harper Collins Edition Publishers.
• TANYU, Hikmet (1992). “Büyü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.6, s. 501-506.
• TDK (2005). Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• TEK, Recep (2018). Kayseri Yöresi Sağaltma Ocakları. Konya: Kömen Yayınları.
• UÇAK, Salih (2007). “Ergani’de eski Türk inançlarının izleri ve halk hekimliği”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• YUDAHİN Konstantin K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar-1. Moskova.
• YÜCCER, Muhammed vd. (2012). “Fonksiyonel Gıda Olarak Yumurta: Bileşenleri ve Fonksiyonel Özellikleri”, Akademik Gıda 10(4), s .70-76.
• Elektronik Kaynaklar:
• URL-1: Geçmişten Günümüze Anadolu’da Ölüm ve Doğum Sembolizmi, yayınyeri:https://www.academia.edu/41483288/GE%C3%87M%C4%B0%C5%9ETEN_G%C3%9CN%C3%9CM%C3%9CZ E_ANADOLU_DA_%C3%96L%C3%9CM_VE_DO%C4%9EUM_SEMBOL%C4%B0ZM%C4%B0 (E.T.: 16.07. 2023)
• URL-2: https://www.medicalpark.com.tr/yumurtanin-faydalari/hg-2826 (E.T.: 31.05.2023)
• URL-3: http://www.unm.edu/~cheo/LONG.pdf (E.T.: 26. 12. 2023)
• Kaynak Kişiler:
• KK-1: Türkan Ayaz, Kadın, 60, Siirt-Kurtalan, Ev hanımı, İlkokul, 20.01.2023.
• KK-2: Neziha Sivuk, Kadın, 52, Siirt-Şirvan, Öğrenim yok, 20.06.2022.
• KK-3: Ferice Erkoyuncu, Kadın, 47, Siirt-merkez, İlkokul, 03.06.2022.
• KK-4: Perihan Harman, Kadın, 36, Siirt-merkez, Yüksek Lisans, 15.01.2023.
• KK-5: Kafiye Yücel, Kadın, 48, Siirt-Şirvan, Önlisans, 29.05.2023.
• KK-6: Leyla Evliyaoğlu, Kadın, 43, Siirt-Şirvan, Lise, 29.05.2023.
• KK- 7: Halime Aydın, Kadın, 71, Siirt-merkez, Öğrenim yok, 18.01.2023.
• KK-8: Şahnaz İlgün, Kadın, 48, Siirt-Kurtalan, Önlisans, 15.06.2022.
• KK-9: Cennet Kurtak, Kadın, 27, Siirt-Şirvan, Lise, 20.06.2022.
• KK-10: Ayhan Mergen, Erkek, 65, Siirt-merkez, Üniversite, 11.06.2022.
• KK-11: Songül Türkpençe, Kadın, 55, Siirt-Baykan, Lise, 17.06.2022.
• KK-12: Beşire Gültekin, Kadın, 75, Siirt-Tillo, Öğrenim yok, 30.05.2022.
• KK-13: Aygül Gültekin, Kadın, 35, Siirt-Tillo, Önlisans, 30.05.2022.
• KK-14: Sevilay Gültekin, Kadın, 32, Siirt-Tillo, Lise, 30.05.2022.
• KK- 15: Necip Aydın, Erkek, 71, Siirt-merkez, Öğrenim yok, 18.01.2023.
• KK-16: Edip Kaymaz, Erkek, 32, Siirt-merkez, Üniversite, 03.06.2022.
• KK- 17: Abdülgaffar Yücel, Erkek, Siirt-Baykan, İlkokul, 17.06.2022.
• KK-18: Fatıma Kaçar, Kadın, 68, Siirt-merkez, Öğrenim yok, 03.06.2022.
• KK-19: Emine Erkoyuncu, Kadın, 45, Siirt-merkez, İlkokul, 03.06.2022.
• KK-20: Zuhal Acar, Kadın, 35, Siirt-Pervari, Lise, 12.06.2022.
• KK-21: Rukiye Atak, Kadın, 95, Siirt-Pervari, Öğrenim yok, 12.06.2022.