Mevlânâ’nın Hürriyet Kavramına Yaklaşımı

Yıl 2022, , 367 - 384, 31.12.2022

Murat Erten

https://doi.org/10.35235/uicd.1124355

Öz

İnsanın eylemlerinin değerini belirleyen iki özellik, sağlıklı bir düşünme kapasitesi, böyle eylemeyi sağlayacak bir kararlılık ve irade gücüne sahip olmaktır. Kısaca düşünebilmek ve yapabilmektir. Hürriyet, insanın iyiyi bilinçli bir şekilde seçmesi ve iradî biçimde iyi eylemesidir. Böyle eyleyen kimsenin sağlıklı bir zihin yapısına sahip olduğu ve iradesini aklının öngördüğü biçimde kullandığı anlaşılır. Buna karşın kötü eylem hem bireysel hem toplumsal anlamda ya reddedilen ya da cezalandırılan eylemdir. Çünkü kötü eylemlerden dolayı ortaya olumsuz sonuçların çıkması ve bunların sorumluluğunun alınması kaçınılmazdır. Bu durumda, kötü olanı seçen kimsenin sağlıklı düşünemediği, akılsal gerekçelerden hareket etmediği ve eylemlerinin sonuçlarını önceden kestiremediği anlaşılır. O halde kötü olanı seçmek kişiyi hür kılmak bir yana hürriyetten uzaklaştırır veya tümden yoksun bırakır. Bu anlamda hürriyet negatif bir anlama sahip olamaz veya negatif bir eylem özgürlüğünden söz edilemez. Mevlânâ’nın hürriyet kavramına ilişkin görüşlerini ilahî-insanî irade, irade hürriyeti ve bu kavramlar arasındaki ilişki bağlamında ele almak mümkündür. İnsan, irade eden bir varlıktır. Mevlânâ dilediğini yapma gücüne sahip olmak ile seçim yapmak kavramlarını aynı anlamda kullanır. Böylece hür irade ve seçme hürriyetine sahip insan iyi, doğru ve güzel olanı seçtiğinde nasıl övgü ve beğeniye mazhar olursa, kötü, yanlış ve çirkin olanı seçtiğinde de sonuçlarına katlanmayı ve sorumluluğu almayı bilmelidir. Ona göre irade hürriyetinin önünde engel olarak görülen kader kavramı ile seçerek eyleme hürriyeti ve bilinçli tercih arasında girift bir ilişki bulunur. Bilinç sahibi insan, hür iradesi ile hareket etme imkânına, seçme hak ve özgürlüğüne sahiptir, bundan dolayı yapıp ettiklerinden sorumlu tutulur. Bununla birlikte insanın fiillerinin ve tercihlerinin dayanağını teşkil eden sebeplerin ezelde yaratıcısı Tanrıdır.

Anahtar Kelimeler

Hür İrade, Seçme Özgürlüğü, Kader, İlahî İrade, Kölelik, Free Will, Freedom of Choice, Destiny, Divine Will, Slavery

Mevlana’s Approach to the Concept of Freedom

Öz

The two qualities that determine the value of one's actions are a healthy capacity to think, the determination and willpower to act in such a way. In short, it is thinking and doing. Freedom is the conscious choice of the good and the voluntary action of the good. It is understood that the person who acts in this way has a healthy mind and uses his will in the way his mind predicts. On the other hand, bad action is an action that is either rejected or punished, both individually and socially. Because it is inevitable that negative consequences will arise due to bad actions and that the responsibility for them is taken. In this case, it is understood that the person who chooses the bad one cannot think clearly, does not act on rational grounds and cannot predict the consequences of his actions. In that case, choosing the bad acts takes away from freedom or deprives it altogether, let alone making it free. In this sense, freedom cannot have a negative meaning or a negative freedom of action cannot be mentioned. It is possible to consider Rumi's views on the concept of freedom in the context of divine-human will, freedom of will and the relationship between these concepts. Man is a will-powered being. Rumi uses the concepts of having the power to do whatever he wishes and making a choice in the same sense. Thus, just as a person with free will and freedom of choice is praised and appreciated when he chooses what is good, right and beautiful, he should know how to bear the consequences and take responsibility when he chooses what is bad, wrong and ugly. According to him, there is an intricate relationship between the concept of fate, which is seen as an obstacle to the freedom of will, and the freedom to act by choosing and conscious choice. A conscious person has the opportunity to act with his free will, the right and freedom to choose, and therefore he is held responsible for his actions. However, God is the eternal creator of the causes that form the basis of man's actions and preferences.

Anahtar Kelimeler

Free Will, Freedom of Choice, Destiny, Divine Will, Slavery

Kaynakça

• Bilgiseven, A. K. (1989). Mevlânâ’nın sosyalleşme terbiyesi hakkındaki fikirleri. 3. Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğleri (12-14 Aralık 1988, Konya), ss. 173-188.
• Bircan, H. H. (2001). İslâm felsefesinde mutluluk. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çağrıcı, M. (1998). Hürriyet. İslam ansiklopedisi (18/502-505). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çelebi, N. (1991). Fihi mafih’i okumak. 2. Milletlerarası Mevlânâ Kongresi Tebliğleri (3-5 Mayıs 1990, Konya), ss. 125-130.
• Fahri, M. (2002). İslâm felsefesi, kelamı ve tasavvufuna giriş. (Ş. Filiz, çev.) İstanbul: İnsan Yayınları.
• Fahri, M. (2004). İslâm ahlâk teorileri. (M. İskenderoğlu, A. Arkan, çev.) İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Fakhry, M. (1997). Ahlâkî gönüllülük-ilk Cebrîler ve Eş‘ârîler. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (F. K. Kazanç, çev.), Sayı 9, ss.315-329.
• Fârâbî. (2001). el-Medînetu’l-fâzıla. (N. Danışman, çev.) Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Fürûzanfer, B. (1997). Mevlânâ Celaleddin. (F. N. Uzluk, çev.) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celaleddin, hayatı, eserleri, felsefesi, 5. Baskı, İstanbul: İnkılâp Yayınevi.
• Karaismailoğlu, A. (2007). Mevlânâ’nın gözüyle insan ve toplum. Ankara: Hizmet-İş Sendikası Yayınları.
• Kur‘ân-ı Kerîm meali. (2001). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Melikoff, I. (1983). Batı hümanizmasının karşısında Mevlânâ’nın hümanizması. Mevlânâ: 26 bilimadamının Mevlânâ üzerine araştırmaları. Konya: Ülkü Basımevi, ss. 64-67.
• Mevlânâ (1985). Fîhi mâfih. (M. Ü. Tarıkahya, çev.) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Mevlânâ (2003). Mesnevi tercemesi ve şerhi. (A. Gölpınarlı, şerh) İstanbul: İnkılâp Yayınevi.
• Nicholson, R. A. (1978). İslâm sufileri. (E. R. Fığlalı, çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Rayyıs, Z. (1990). İslâm’da siyasi düşünce. (A. Sarıkaya, çev.) İstanbul: Nehir Yayınları.
• Rosenthal, F. (2000). İslâm’da özgürlük kavramı, İslâm düşüncesinde özgürlük sorunu ve boyutları üzerine bir inceleme. (V. Akyüz, çev.) İstanbul: Ayışığı Kitapları Yayınları.
• Schimmel, A. (1999). Ben rüzgârım sen ateş, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (S. Özkan, çev.) İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Serdar, M., Özdemir, E. (2011). Mevlânâ’da irade hürriyeti. Bilimname, Sayı 21 (2), ss.75-92.
• Sevgi, A. (2002). Mevlânâ ve hürriyet. X. Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğler (2-3 Mayıs 2002, Konya), Cilt 1, ss. 323-326.
• Spinoza, B. (1949). Ethics. New York: MacMillan Publishing.
• Şahin, E. (2009). İslâm felsefesi geleneğinde özgürlük düşüncesi üzerine. Kelam Araştırmaları, Cilt 7 (1), ss.121-130.
• Tellenbach, S. (1994). Celaleddin Rumi ve insan hakları-beklenmeyen bir soruya cevap denemesi. TBMM İnsan Hakları ve Mevlânâ Sempozyumu (26-27 Ekim 1994, Konya), ss. 98-103. Thiele, J. (2021, Haziran). IV. Yüzyıl İslâm kelâmında irade hürriyeti anlayışları: Tarihî bağlamında Bâkıllânî’nin insan fiilleri teorisi. Kader Dergisi, (Z. B. Özdemir ve G. P. Durmuş, çev.), Cilt 19 (1), ss.377-398. https://doi.org/10.1017/S0957423916000035.
• Topçu, N. (1998). İslâm ve insan, Mevlânâ ve tasavvuf. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Yakıt, İ. (1993). Batı düşüncesi ve Mevlânâ. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Yeniterzi, E. (2002). Mevlânâ’nın eserlerinde ahlâkî unsurlar. X. Milli Mevlânâ Kongresi Tebliğleri (2-3 Mayıs 2002, Konya), Cilt 1, ss. 327-342.