Melek Tavus’un Yükselişi ve Düşüşü / Mr. Bruinessen’e Taziye: Ehl-i Haklar Maalesef Melek Tavusu Öldürdüler. Etini Yediler, “Yeniden Doğum” ve “Yeniden Ziyafet” İçin Kemiklerini Özenle Ayırdılar.

Yıl 2024, , 192 - 218, 30.06.2024

Ahmet Küçükkalfa

https://doi.org/10.35235/uicd.1430823

Öz

2023 yılı Şubat ayında “www.academia.edu” internet sitesi tarafından, Hollanda Utrecht Üniversitesi’nde 2022 yılında gerçekleşen konferans bildirilerinden biri olan ünlü Kürdolog Martin van Bruinessen’e ait "Islâm's margins: Ahl-e Haqq, angels and peacocks, and the marginal scholars who loved them / İslâm'ın marjinalleri: Ehl-i Hak, melekler ve tavus kuşları ve onları seven marjinal bilgeler " konu başlıklı bildiriye yorum yapmam istenmişti. Bu konu için uzun yıllarımı vermiştim. Sayın Mr. Bruinessen’den çok farklı tespitlerim vardı. Kapsamlı bir makale ile konuya açıklama getirmemin faydalı olacağı kararına vardım. Yazarın diğer iki makalesi de bu konuyla ilgiliydi. Konunun bütünlüğü açısından diğer ünlü Kürdolog Philip G. Kreyenbroek’un “Ehl-i Hak Dini Metinsel Mirası” üzerine makalesine de bir açıklama getirmenin gerekliliği doğmuştu. Ehl-i Haklar konusuna ilgi duyan çevrelerin sorularına cevap vermiş olmayı ümit ediyorum. İlâhi / Elâhi ailesi hakkında bilgilerimizin ana kaynağı; bizzat aile üyelerinin kendileri hakkındaki sezgileri, duyumları (rivayetleri) ve anlatımlarıdır. Bu anlatımların yayınladığı Nur Ali Elâhi’nin resmi-official internet sitesindeki bilgilere ek olarak, diğer ana kaynağımız, oğul Behram / Bahram Elâhi’nin, Mr. Bruinesssen’in makalesinde geçen sözleridir. (Bruinessen, 2022, Bruinessen, 2020, Bruinessen, 2014, Kreyenbroek, 2022, www. ostadelahi.com; 24 Mart 2023)
(*2011 yılından itibaren yayın imkânı bulan İran sahasındaki araştırmalarımla ilgili bir liste kaynakça bölümündedir. Bu araştırma yazılarımdan bazı bölümler, makalenin bütünlüğü açısından bu makalede de yer almıştır. )
Bilindiği gibi Avrupa’da din savaşlarını sona erdiren 1648 Westfalya anlaşması ile “Prens’in milliyetinin ve mezhebinin, halkında milliyeti ve mezhebi olduğu” kabul edilmişti. İngiltere’nin 1925 yılındaki müdahalesi ile İran’daki Gazne-Türk devleti ile başlayan 1.000 yıllık Türk egemenliği (963-1925) sona ermiştir. Okur-yazarlığı dahi şüpheli bir bekçi “*Rıza Şah Pehlevi” olarak, İran kralı olmuştu. Yeni kurama göre İran’da Türkler hiç var olmamışlardı. Türkçe konuşanlar, Türk ve Moğol zulmü altında Türkçe öğrenmek zorunda kalan Azerbaycanlılar’dı. İran’ın yerel/ otokton halkları Farslar (Persler) ve Kürtler’di. Yeni bir devlet ve yeni bir halk icat ediliyordu. Bu yeni duruma uyum gösterenler aydınlara ve inanç önderlerine parlak bir gelecek vaat edildi. Yeni kurama göre, İran’daki kültürel hazine, 3.000 yıllık Fars-Pers kültürüne aitti. Günümüzde de 1.000 yıllık Türk Kültür hazineleri “Persian Art” olarak tanımlanır. (* I. Rıza Şah Pehlevi)
Pers-Fars devleti kültürel olarakta tanımlanınca, Kürdistan’ın da kültürel olarakta yaratılması gerekiyordu. Ehl-i Hak inancı ve kültürü iyi bir alternatif olarak görünüyordu. Bazı sorunlar vardı. Rus oryantalistlerden miras bir külliyat vardı. Oryantalistlerin farkına vardıkları gibi Lekler, Karakoyunlular, Guranlar-Görenler Kürt değillerdi. Minorsky’nin yayınladığı inancın kitabı olan “Serencam”, onların Orta Asya kökenli olduğuna işaret ediyordu. Başlangıçtan itibaren Bayrak Kuşcuoğlu ile başlayan 24 şairlik (+ şair Sail) Kelâm külliyat (Canon) başlangıçtan itibaren Türkçe idi. Kürt ve Kürdistan’a dönüşüm nasıl olmalıydı? Halkın cahil ve yoksul olması bir avantajdı. Nur Ali Elâhi’nin (1895-1974) keşfedilmesi, diğer Azerbaycanlı aydınlara göre oldukça geç bir tarihte oldu. 21 yaşına kadar dört duvar arasında yaşayan ve sürekli ilâhi sesler duyan, 35 yaşına kadar, saç ve sakalları uzun bir derviş giysisi ile dolaşan Nur Ali Elâhi, uygun bir adaydı. O, daha 11 yaşında Ehl-i Hakk inancının “Hünkârı-Havendigârı” Sultan İshak’ın varlığını bedeninde hissetmişti. Oryantalistler (Bruinessen, Kreyenbroek ve diğerleri…) tarafından her zaman itibar gören Elâhi ailesinin* zengin muhayyilelerinde tasavvur ettiği pek çok kitapları (Ehl-i Hak inancı da dâhil) oldu. *[Nur Ali Elâhi, kör kızkardeşi Melek Can Nemati (1906-1993) ve oğlu Behram Elâhi (d. 1931-…)]
Behram Elâhi’nin 1982 yılında kurguladığı “kuş tüylerini geride bırakarak mezarından uçarak kaybolan kutsal ölü Nur Ali Elâhi…” senaryosu, geleneksel Ehl-i Hak pirlerini öfkelendirdi. 1987 yılında (İran takvimi, Şemsi 1386 yılında) toplanan Ehl-i Hak Meclisi’nde “Elâhi ailesi ve eserleri, inanç dışı kabul edilerek” aforoz edildi.
Batılı odaklarca “Fars/ Persian & Persian Art” efsanesi ile birlikte “Elâhiler ve Ehl-i Haklar” efsanesi de sürdürülmeye devam ediyor.
Ehl-i Hak dini metinlerinde (Serencam and Kelâmlar), Yezidi dini metinlerinde yenilmesi ve kurban edilmesi yasak olan kutsal canlılar, Tavus Melek’in avatarı horoz dâhil yenilmekte ve kurban edilmektedir ve “Kara Davut/ Şeytan/ İblis/ Melek Tavus” bulunmaz.

Anahtar Kelimeler

Bruinessen, Kreyenbroek, Yārsān (Ahl-e Haqq), İran Gûrân region, Nur Ali Elâhi, Seranjam & Kalāms, Yezidis, Satan or the Peacock Angel (Malak Tâwûs). 1.Heterodoks İslâm Kozmolojisi’nden, Yezidi Yaratılış ve Melek Tavus İnancına

The rise and fall of the holy peacock (Malak Tâwûs). / Condolences to Mr. Bruinessen: In Guran region, they killed the peacock, cooked it and eat, They hid their bones for “rebirth”

Öz

“ [ In February 2023, “www.academia.edu” asked me to comment on a statement titled "Islâm's margins: Ahl-e Haqq, angels and peacocks, and the marginal scholars who loved them" by the famous Kurdologist Martin van Bruinessen, one of the conference papers held at the Netherlands Utrecht University in 2022. I spent many years on this subject. I had very different determinations from Mr. bruinnessen I decided that it would be useful to explain the subject with a comprehensive article. In terms of the integrity of the subject, it became necessary to provide an explanation for another famous Kurdologist Philip G. Kreyenbroek's article on “The Religious Textual Heritage of the People of the Haqq.” I hope to have answered the questions of the circles interested in the issue of Ahl-i Haqq. The main source of our information about the Divine / Elahi family; are the intuitions, sensations (rumours) and narratives of family members about themselves. In addition to the information on the official website of Nur Ali Elâhi, published by these narratives, our other main source, son Bahram / Bahram Elâhi, Mr. These are the words of Bruinesssen in his article. (Bruinessen, 2022, Bruinessen, 2020, Bruinessen, 2014, Kreyenbroek, 2022, www. ostadelahi.com; 24 Mart 2023)
A list of my researchs in Iran, which has been published since 2011, is the bibliography section. Some parts of these research articles are included in these articles in terms of the whole article.” ]
“ As it is known, with the 1648 Treaty of Westphalia, which ended the religious wars in Europe, it was accepted that "the nationality and sect of the princes have nationality and sect in their people". 1.000 years of Turkish rule (1963-1925), which started with the Ghaznavid-Turkish state in Iran, ended with the intervention of England. He became the king of Iran as a caretaker (father) “Reza Shah Pahlavi” whose literacy was even questioned. According to the new theory, Turks never existed in Iran. Turkish speakers were Azeris who had to learn Turkish under Turkish and Mongolian persecution. The local/autochthonous peoples of Iran were Persians (Fars) and Kurds. A new state and a new people were being invented. According to the new thery, ‘the 3.000 years old cultural treasure in Iran’ belonged to the ‘Fars-Pers’ culture. A bright future is promised to the intellectuals and faith leaders who adapt to this new situation. Today, the 1,000-year-old Turkish cultural treasure is defined as "Persian Art".
The Iranian state and the Iranian people had culturally defined it. As an alternative to Iran, Kurdistan and the Kurdish people also needed to be defined culturally. Can Ahl-i Haqq belief and culture be a good alternative? There were some problems. There was a corpus inherited from the Russian orientalists. As the Russian orientalists understood, Leks, Karakoyunlus, Gürans-Görens were not Kurds. According to the religious book "Seranjam" published by Minorsky, Ehl-i Hakks originates from Central Asia. The Kalâm Collection (Canon) belonging to 24 poets (+poet Sail), starting with Bayrak Kuşçuoğlu in the 14th century, is in Turkish. How should the relationship between Kurds and Kurdistan be established? It was an advantage that the people were illiterate and poor. Sufi dervish Nur Ali Elâhi, who lived between four walls until the age of 21, constantly heard divine voices, and had long hair and beard until the age of 35, was a suitable candidate. At the age of 11, Nur Ali Elâhi felt Sultan İshak, the "Hünkârı-Havendigârı" of the Ehl-i Hakk, in his body. Always honored by orientalists (Bruinessen, Kreyenbroek and others…), the Elâhi family* have many books envisioned in their rich imaginations (including the belief in the Ahl al-Haqq) has. *[Nur Ali Elâhi, his visually impaired brother Melek Can Nemati (1906-1993) and his son Bahram Elâhi (d. 1931-…)]
Bahram Elâhi's commemoration of "The blessed deceased Nur Ali Elâhi, who left feathers in his grave and disappeared..." in 1982 angered traditional Ahl al-Haqq sages. In 1987 (Iranian Guide, Shamsi 1386) "The Elâhi family, who rejected the Ahl al-Haqq belief and was hostile," was excommunicated by the Ahl al-Haqq Council.
In addition to the legend of "Persian and Persian Art", the legend of " Elâhis and People of Rights" continues in European and American museums and publications.
"Black David / Satan / Iblis / Malek Tavus" is not found in the religious texts of Ahl-i Haqq (Seranjam & Kalāms). Sacred things that are forbidden to be eaten and sacrificed in Yezidi religious texts are eaten and sacrificed alive, including the Rooster, the avatar of the Peacock Malak.”

Anahtar Kelimeler

Bruinessen, Kreyenbroek, Yārsān (Ehl-i Hak), İran Guran-Gören bölgesi, Nur Ali Elâhi, Seranjam & Kelâmlar, Yezidi, Şeytan veya Melek Tavus

Kaynakça

• Âşıkpaşazade, Derviş Ahmed Âşıki, (2008). Aşıkpazade Tarihi,(haz. Cemil Çiftci),Mostar yay. İstanbul.
• Ahmed Teymur Paşa, (2008). Arap Kaynaklarına Göre Yezidilik ve Yezidiliğin Doğuşu, (çev. Eyüp Tanrıverdi) Ataç yay. İstanbul.
• Ataniyazov, Soltanşa, (2005). Secere-Ansiklopedik Türkmen Etnik Adları Sözlüğü, (çev. Y. Karasoy, U. Deniz Aşçı), Tablet yay. Konya. Ataniyazov, Soltanğa (Soltanşa), (1999). “Türkmen boylarının Geçmişi Yayılışı, Bugünkü Durumu ve Geleceği”, bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara 1999, sayı 10, s. 2-31.
• Attar, Feridüddin, (2007). Mantıku’t-Tayr, (çev. Sedat Baran) Lacivert yay. İstanbul.
• Aydemir, Şevket Süreyya, (2009). Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi yay., İstanbul.
• Babacan, İsrafil, (2005). “İran Türkleri Arasında Yaygın Bir İnanç: Ehl-i Hak ve Kutsal Kitapları, Bayrak Kuşçuoğlu’nun Kelâmları”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, s. 33, ss.213-230.
• Barthold,V.V., (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (haz. Hakkı Dursun Yıldız) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Bruinessen, Martin Van (1991). “Haji Bektash, Soltan Sahak, Shah Mina Sahib, and Various Avatars of a Running Wall / Hacı Bektaş, Sultan Sahak, Şah Mina Sahib ve Koşan Duvarın Farklı Hikâyeleri”. Turcica, XXI-XXIII. 55-69.
• Bruinessen, Martin van,. (2014). “Veneration of Satan among the Ahl-e Haqq of the Gûrân region / Gûrân bölgesi Ehl-i Haklarında şeytana saygı” , Fritillaria Kurdica - Bulletin of Kurdish Studies – No 3-4 / www.kurdishstudies.pl.
• Bruinessen, Martin van,. (2020). “The Peacock in Sufi Cosmology and Popular Religion: Connections between Indonesia, South India, and the Middle East / Tasavvuf Kozmolojisinde ve Popüler Dinde Tavus Kuşu: Endonezya, Güney Hindistan ve Orta Doğu Arasındaki Bağlantılar”, Episteme: Jurnal Pengembangan Ilmu Keislaman, 2/15, p. 177-219.
• Bruinessen, Martin van,. (2022). "Islam's margins: Ahl-e Haqq, angels and peacocks, and the marginal scholars who loved them / İslam'ın marjinalleri: Ehl-i Hak, melekler ve tavus kuşları ve onları seven marjinal bilgeler " Faces of Islam: Of Tolerance and Coercion / "İslam'ın Yüzleri: Hoşgörü ve Zorlama” konferansında sunulan bildiri, Utrecht Üniversitesi, 13-14 Ekim 2022, pp. 1-12.
• Cevanşir (Javanshir) Babek. (2015). “Fars Dili’nin Oluşumunda Türkçe’nin Etkisi”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı, 11-13 Kasım 2014, Cilt I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi yay., s: 117-144, Ankara. Düzgün, Hüseyin (Hüseyin Muhammedzâde Sıddık), (1990). Bayrak Kuşçuoğlu - Kelâmlar, (Şemsi 1369 / M. 1990), Tahran.
• Edmonds, Cecil John, (2003). Kürtler, Türkler ve Araplar, 1919-1925 (çev. Serdar & Serap R. Şengül), Avesta yay. İstanbul.
• Fettah, İrfan Abdülhamit, (1995). “Eş‘ari” TDV İslâm Ansiklopedisi, c.11, s. 444-447.
• Fraser, Angus, (2005). Çingeneler, (çev. İlkin İnanç) Homer yayıncılık, İstanbul.
• Gordlevsky, Vladimir A., (2010). Karakoyunlu-Maku Hanlığı’na bir geziden (1916) derlenmiş bilgiler (çev. Namıq Musalı) Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi-Forschung Zeitschrift über Alevitentum un Bektaschitentum, Almanya sayı 4, s.93.
• Gökdağ, Bilgehan A.,- Heyet, M. Rıza, (2004). ”İran Türklerinde Kimlik Meselesi”, bilig dergisi, sayı 30, ss.51-84.
• Gumilev, L. N., (2006). Avrasya’dan Makaleler, (çev. Ahsen Batur) Selenge yay. İstanbul 2006.
• Haerinck, Ernie & Overlaet, Bruno, (2008).“Holy places in Pusht-i Kuh, Luristan. Rural Islamic shrines in the Central Zagros, W-Iran, in: Contnuity and Change in the Realms of Islam (Pust-i Kuh, Luristan’da Kutsal Yerler, Orta Zağros, Batı İran’daki Kırsal İslam Tapınakları)”, Orientalia Lovaniensia Analecta 171, Leuven, 2008: 287-310, 20 pl.
• Hamzeh’ee M. Reza, (2008). Yaresan / Ehl-i Hak, ( çev. Ergin Öpengin) avesta yay. İstanbul; Adjarian, 1926: 295 / Ziba, 2008: 180
• Hiriyanna, Mysore, (2011). Hint felsefesi Tarihi, (çev. Fuat Aydın) Istanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
• Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, (2007). Makalat, (Haz. Ali Yılmaz, Ali Öztürk, Mehmet Akkuş) Türk Diyanet Vakfı yay. Ankara, s.32.
• Ifrah, Georges, (2005). Sıfırın Gücü, Rakamların Evrensel Tarihi, (çev. Kurtuluş Dinçer) Tübitak yay. Ankara.
• İbn Haldun, (2005). Mukaddime, (haz. Süleyman Uludağ), Dergâh yay. İstanbul. II/686, 687.
• İbn Kesir, (1994). Büyük İslâm Tarihi / El Bidaye V’en-Nihaye, Çağrı yay, İstanbul, c. 7, s.496-498.
• İktişafi Perviz-i, (2002). “Türk ve Fars” İle “İran‟ın Çok Ulusluluğu” Meselesi, (çev. Mehmet Kanar) Nüsha Dergisi, s.7, ss. 63-72.
• Jukovsky, V. A., (2013). “İran’da Ehl-i Hakk Tarikatı-1887” Namıq Musalı, Rus Oryantalistlere göre Ehl-i Haklar, önsöz yay. İstanbul 2013, s.99-141.
• Kadı / Qadi, Abd al-Raḥim ibn Aḥmad Qāḍi, (!977). İslamic Book of the Dead: A Collection of Hadiths on the Fire & the Garden ( İslami Ölüler Kitabı: Ateş ve Bahçe Hakkındaki Hadis Koleksiyonu), Diwan Press, İndiana.
• Karadeniz, Yılmaz, (2013). İngiltere’nin İran’da Askeri Darbe İle Rıza Han Pehlevi’yi İktidara Getirmesi (1921) / Britain’s Military Coup In Iran Reza Khan Pehlevi Bring It To The Government (1921), Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi / The Journal of International Social Research, Sayı/Issue: 27, s.s. 292-305
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, (1998). Yaban, İletişim yay. İstanbul.
• Kasraian, N., (2012). Kurds of Iran, Tahran; (Photo. 108: Baba Yadigâr’da Ehl-i Haklar’ın kadim ritüeli, horoz etini kemiklerinden ayırıp, kutsal bir yemek hazırlıyorlar.)
• Keskin, Hasan, (2002). “Kuran’da Meleklerin Hz. Adem’e Secdesinin yorumu”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi s. 2, ss.107-126.
• Kreyanbroek, Philip G., (2022).”The Religious Textual Heritage of the Yārsān (Ahl-e Haqq) / Yārsān'ın (ehl-i Hakk) Dini Metinsel Mirası (Ehl-i Hak)”, Oral Tradition, 35/2 (2022):331-340.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2015). “Orman-Oraman Etimoloji”, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi/ Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University 2015, 65(2): 69-79.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2017). “Hünkâr’ın Aslanları” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, sayı 16, s. 325-354.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2017). “Nimetullâhiler, Safeviler ve Nimetulâhi Röportajlar (2014 ve 2015), Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, , sayı 15, ss. 301-321.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2017). “Hatâyiler, Etimoloji, Tarih, Kültür” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, sayı 17, s. 211-249.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2018). “Hünkariler, Luristan Hünkarileri” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, , sayı 2018 /18, s. 341-378.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2019). “Ali İlahiler”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, sayı 20, s. 277-299.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2021). "Firdevsi ve Şahname’nin Kayıp Hikâyeleri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, c.3, s.5, ss. 13-36.
• Küçükkalfa, Ahmet, (2021). Bayrak Kuşcuoğlu Ehl-i Hak / Hünkâri İnancının Ulu Ozanı, ” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, sayı 23, s. 189-218
• Küçükkalfa, Ahmet, (2022). Türkmen Kürtler, www.academia.edu.
• Mehmedova, İlhame, (2022). “Kaçarlar Döneminde Tebriz Şehrinde Çayhaneler”, 18. Türk Tarih Kongresi (1-5 Mayıs 2018) Kongre Bildirileri, Ankara, c.2, s. 281-289.
• Melikoff, İrene, (2007). Kırklar Ceminde / Yakın ve Ortadoğu Cemaat-Dışı Oluşumlarında Evrensellik ve Gnostisizm, (çev. Turan Alptekin), Demos yay. İstanbul.
• Mevlana, Celâleddin Rumi, (2000). Divân-ı Kebir, (haz. Abdülbâki Gölpınarlı), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• Minorsky, Vladimir, (1911 / 1922). “Serencam Kitabının Tercümesi”, Namıq Musalı, Rus Oryantalistlere göre Ehl-i Haklar, önsöz yay. İstanbul 2013, s. 195-282.
• Musalı, Namıq, (2013). Rus Oryantalistlere göre Ehl-i Haklar, önsöz yay. İstanbul.
• Nikitin, Bazil, (1991). Kürtler, (çev. Hüseyin Demirhan, Cemal Süreyya ) Deng yay. İstanbul
• Ögel, Bahaeddin, (1995). Türk Mitolojisi, TTK yay. Ankara, c. 2, s. 534, 536 ; (Harva, Uno, 1938. Die religiosen Vorsellungen der Altaischen Völker, Helsinki, s.473 / Radlof, W.,-tarihsiz. Proben der Volksliteratur der Türkischen Stämme Südsibiriens, I - IX, S t. Petersburg)
• Parvin, Mustafa-Lange, Benoit, (2023). Expo İran, Cadhedrale de Lausanne 23.2-30.3.2023. Lausanne / Lozan.
• Petruşevsky, I. P., (2013). “Ehl-i Hak veya Ali İlahiler”, Namıq Musalı, Rus Oryantalistlere göre Ehl-i Haklar, önsöz yay. İstanbul 2013, s. 454.
• Rawlinson, H.C, (1839). “Notes on a march from Zohab, at the foot of the Zagros, along the mountains to Khuzistan (Susiana) and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836”, ( 1836 yılında Zagros'un eteğindeki Zohab'dan dağlar boyunca Kuzistan'a (Susiana) ve oradan da Luristan eyaleti üzerinden Kirmanşah'a yürüyüşe ilişkin notlar)”, Journal of the Royal Geographical Society of London.
• Roux, J. Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (çev. Aykut Kazancıgil), İşaret Yayınları.
• Roux, J. Paul, (2008). Türklerin Tarihi, (çev. A. Kazancıgil, L. Arslan Özcan), Kabalcı yay. İstanbul.
• Sarıkçıoğlu, Melike, (2013). “İran Arşivlerine göre Şeyh Ubeydullah İsyanı”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kilis 2013, c. 3, sayı 5, s.1-35.
• Schimmel, Anne Maria, (2004). Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri, (çev. Ekrem Demirli), Kabalcı yay. İstanbul.
• SegalE,I.L., (1895). “Ali Allahiler”, Musalı, 2013, Rus Oryantalistlere göre Ehl-i Haklar, önsöz yay. İstanbul, s.143-158.
• Sever, Erol, (2011). Yezidilik ve Yezidilerin Kökeni, Berfin yay,, İstanbul.
• Şemsi Tebrizi, (2009). Makalat, (Haz. Mehmet Nuri Gençosman) ataç yay. İstanbul.
• Şeref Han, (1971), Şerefname-Kürt Tarihi, (çev. M. Emin Bozarslan), Ant yay. İstanbul.
• Şeyh Bedreddin, (1995), Varidat, (Haz. İsmet Zeki Eyüpoğlu), Der yayınları, İstanbul.
• Topaloğlu, Ömer, (1996).Çağdaş İran Tarihi (1914-1945), Fırat Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı (Tez). Elazığ.
• Tryjarsky, Edward, (2012). Türkler ve Ölüm. (çev. Hafize Er), Pinhan yayınları, İstanbul.
• Waite, James & Heydari, Jamileh, 2003, Persia (1970-1980), Photo: 113, Yassavoli Book, Tehran
• Yağlı Mavil, Hikmet, (2011). Ebü’l-Hasan el-Eş‘ari’nin Kelâm Sistemi ve Kaynakları, Marmara Üniversitesi, İlahiyat Ana Bilim Dalı, Dr. Tezi, İstanbul, s.27; Wilhelm Spitta, Zur Geschihte Abu’l-Hasan al-Aś‘arî’s, s. 82; İrfan Abdülhamit “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”, DİA, XI, 447.
• Yıldırım, Kürşat, (2012). “Tatar Adının Kökeni Üzerine” Türkiyat Mecmuası, c. 22, s.172-190.
• Yıldırım, Nimet, (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı yay. İstanbul.
• Yıldırım, Nimet, (2009). “Zerdüşt ve Öğretisi”, Doğu Araştırmaları Dergisi, s. 3, ss. 5-24, İstanbul.
• Zeynel, Ali. (2004). Kakaiye Hareketi, Ankara Üniversitesi-İslâm Mezhepler Tarihi (Tez), Ankara.