İKTİSADİ OLARAK TEŞVİK KAVRAMI İLE TÜRKİYE’DE TURİZME YÖNELİK TEŞVİK POLİTİKALARI

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 43 - 67, 30.06.2023

Fatma Nur Özkaya , Çağlar Doğru

https://doi.org/10.51763/uid.1285703

Öz

Devletin ekonomiye müdahalesinin bir aracı olan ve ilk olarak ABD’de 19. yüzyılda uygulama alanı bulan teşvikler, gelişmesi zayıf kalan ya da diğerlerine oranla daha hızlı ve fazla gelişmesi istenen ekonomik faaliyetlere kamunun verdiği maddi veya gayri maddi desteklerdir. 1929 Ekonomik Buhranının nedeninin toplam talep yetersizliği kaynaklı olması ve bu talep yetersizliğinin giderilmesi için devlete yüklenen ilk görevin talep yetersizliğini gidermek olması, devletin ekonomiye müdahalesinde en çok kullandığı maliye politikası araçlarından biri olan teşviklerin önemini ortaya çıkarmıştır. Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan önce Osmanlı Döneminde ilk örneklerine rastlanan teşvikler, Cumhuriyet sonrası dönemde de mevzuatının oluşturulmasıyla yasal zemine kavuşmuş ve uygulanmıştır. Bu çalışmanın amacı teşviklerin iktisadi temellerinin, tanım, sınıflandırma, amaç, neden ve özelliklerinin belirtilmesi akabinde Türkiye Cumhuriyeti’nde turizm sektörüne yönelik olarak teşvik politikalarının ilk örneklerini ve teşvik politikalarına yönelik oluşturulan mevzuatı aktararak anlatabilmektir. Çalışmanın yönteminde literatür taraması ile sayısal verilerden yararlanma yöntemleri kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda elde edilen bulgular olarak Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan bu yana turizm sektöründeki potansiyel kaynaklarını değerlendirmeye önem vermiştir. Bu sektörün gelişmesi amacına uygun olarak teşvikleri yasal mevzuata kavuşturmuş ve sektörün önemli ölçüde gelişmesini sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Teşvik, Bölgesel Kalkınma, Yatırım, Turizm Teşvikleri

Kaynakça

• Akdemir, T. ve Yeşilyurt, Ş. (2018) “Devlet Borçlarının Kökeni, Gelişimi ve İktisadi Kökeni”, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 8(6): 279-305.
• Akdeve, E. ve Karagöl, E. (2013) “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Teşvikler ve Ülke Uygulamaları” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 37: 329-350.
• Akgüç, Ö. (2009) “Kriz Nedeni ve çıkış Yolları” Muhasebe ve Finansman Dergisi, 42: 6-11.
• Akyıldız, H. ve Eroğlu, Ö. (2004) “Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Uygulanan İktisat Politikaları” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 9(1): 43-62.
• Alkin, E. (2010) “Kurumlarla Yakın Ekonomi Tarihi”, İstanbul: İTO.
• Altay, A. ve Karabulut, Ş. (2017) “Türkiye’de Mali Teşvik Sistemi ve Yatırımlara Sağlanan Mali Teşviklerin Değerlendirilmesi” Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(4): 189-202.
• Ateş, L. (2017) “Yatırım Vergi Teşvik Politikasının Hukuki Çerçevesi” İstanbul: Onikilevha Yayınları.
• Ay, H. (2005) “Yatırım Teşviklerinin Sabit Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisi” Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2: 176-184.
• Canbaz, M. (2019) “Türkiye'de 2000 Sonrası Ekonomide Teşvik Politikaları ve 2018 Döviz Kuru Dalgalanmasının Karşılaştırmalı Analizi” İzmir Katip Çelebi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(1): 60-79.
• Cinel, E. (2018) “Türkiye Ekonomisinin Kırılgan Yapısı” Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(23): 57-66.
• Çiftçi, H. (2007) “1980-2007 Teşvik Belgeli Yatırımların Teşvik Bölgeleri Açısından Analizi” Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi, 11(2): 12-23.
• Dağ, M. ve Çelik, M. (2018) “Yatırım Teşvikler Nedir? Kavram ve Kapsam Üzerine Bir Değerlendirme” Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2): 863-875.
• Dağ, M. ve Çelik, M. (2019) “Türkiye'de Yatırım Teşvik Sisteminin Gelişimine Yönelik Dönemsel Bir Değerlendirme” Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 5(2): 35-46.
• Dinler, Z. (2007) “İktisada Giriş” (13. baskı), Bursa: Ekin Kitabevi.
• Duran, M. (1997) “Türkiye'de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikalarının Değerlendirilmesi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Düzakın, E. ve Kıran Bulğurcu, B. (2010) “Kalkınmada Öncelikli İllerin Ekonomik Etkinliklerinin Değerlendirilmesi” Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi, 14(1): 1-18.
• Eğilmez, M. ve Kumcu, E. (2005) “Ekonomi Politikası Teori ve Türkiye Uygulaması” (8. baskı), Ankara: Remzi Kitabevi. Engin, İ. ve Şahin, S. (2017) “THEMIS Maliye Vergi Hukuku Ders Notları” (4. baskı), Kocaeli: Kuram Kitap.
• Ersungur, Ş. ve Takım, A. (2018) “Türkiye’de Teşvik Sisteminin Yapısı, Sorunları Ve Etkinliği Üzerine Bir Politika Önerisi: Tek Bir Uygulamacı Kuruluş Sorunu Çözer mi?” Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 32(3): 725-744.
• Eser, E. (2011) “Türkiye'de Uygulanan Yatırım Teşvik Sistemleri ve Mevcut Sistemin Yapısına Yönelik Öneriler”, Uzmanlık Tezi, DPT, Ankara.
• Ezer, A. ve Şimsek , S. (2013) “Yeni Teşvik Sistemi Kapsamında Yatırımlara Devlet Yardımı”, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Geçgin, E. ve Korucuk, M. (2017) “Genel Turizm”, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Gediz Oral, B. ve Uğur, A. (2013) “Türkiye'de Bölgesel Eşitsizlikleri Gidermek için Devlet Yardımları: 2012 Teşvik Sisteminin Bölgesel Teşvikler Açısından Getirdiği Yenilikler” Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 11(21): 140-168.
• Güngör, K. (2016) “Vergi Yapısında Bir Reform Önerisi Olarak Vergi İndirimleri Politikası ve Türk Vergi Sistemi” AKÜ İİBF Dergisi, XVIII (1): 133-147.
• Gürler Hazman, G. ve Karamıklı , A. (2020) “Proje Bazlı Yeni Teşvik Sisteminin AB Teşvik Sistemi ile Karşılaştırması” Gümrük Ticaret Dergisi, 7(20): 31-50.
• Hazine Müsteşarlığı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü (2011) “Ülkemizde Yatırımlara Uygulanan Devlet Yardımları”, https://www.slideshare.net/eibsunum/hazne-mstearlii-yatirim-tevkler-sunum-notlari (27.01.2022)
• Hazman, G.G. ve Kaya, P.B. (2018) “Bölgesel Teşvik uygulamaları ile İhracat İlişkisinin Afyonkarahisar İli Örneğinde Regresyon Analizi ile Değerlendirilmesi” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 5(5): 42-57.
• İlhan, B. (2010) “Avrupa Birliği Rekabet Politikasında Devlet Yardımları ve Türkiye'nin Uyumu” Sayıştay Dergisi, 76: 101-132.
• İncekara, A. (1995) “Türkiye'de Teşvik Sistemi (Genel Değerlendirme)”, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.
• Karabıçak, M. (2013) “Türkiye'de Uygulanan Ekonomik Teşvik Politikalarının Boyutu, Ulusal, Bölgesel ve Yerel Kalkınma Üzerine Olası Etkileri” Süleyman Demirel Üniversitesi iktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18(3): 263-280.
• Karakaş, A., Aslan, A. ve Esen, Ş. (2019) “Turizm Teşvik ve Desteklerin Paydaşların Bakış Açısıyla Değerlendirilmesi” Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 10 (Ek sayı): 366-375.
• Karakurt, A. (2010) “Küresel Kriz Ortamında Yatırım Teşvikleri. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi” 65(2): 143-163.
• Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (1994) “Türkiye Ekonomisi”, Ankara: Remzi Kitabevi.
• Konak, E. (2018) “Türkiye'de Yatırımlarda Devlet Yardımlarının Bölgesel Kalkınma ve Bölgelerin Sosyo- Ekonomik
• Gelişmişlik Sıralaması Açısından Değerlendirilmesi”, Uzmanlık Tezi, T.C. Ticaret Bakanlığı, Ankara.
• Leblebici, F. (2002) “Devlet Yardımları Uygulamasının Maliyeti ve Ekonomik Göstergelerle Mukayesesi”, Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Okuyucu, A. ve Akgiş, Ö. (2016) “Türkiye'de Konaklama Sektörünün Yapısal ve Mekansal Değişimi: 1990-2013” Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 20(1): 249-269.
• Öz, E. ve Buyrukoğlu, S. (2015) “Osmanlı Döneminden Günümüze Türkiye'de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikarı ve Etkinliği” Gümrük ve Ticaret Dergisi, 6: 35-59.
• Özker, A. ve Biniş, M. (2010) “Vergi Uygulamalarında Bölgesel Kalkınma Hedefleri ve Bölgesel Mali Teşvikler Açısından Değerlendirilmesi” SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 10(19): 491-508.
• Öztürk Sözen, M. (2007) “1982 Sonrasında Türkiye'de Uygulanan Turizm Politikalarının Çanakkale Turizmine Etkileri” Sosyoekonomi 2: 63-88.
• Selen, U. (2011) “Maliye Politikası Aracı Olarak Teşvik Uygulamaları”, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Şahin, M. ve Kaplan, H. (2021) “Dönüşüm Sürecinde Yatırım Teşviklerinin Dünü ve Bugünü”, Ankara: TOBB.
• Şanlıoğlu, Ö. ve Özcan, E. Ö. (2017) “Türkiye'de Uygulanan Turizm Teşvik Politikaları ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 97-117.
• Tatar Candan, G. ve Yurdadoğ, V. (2017) “Türkiye'de Maliye Politikası Aracı Olarak Teşvik Politikaları” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27: 154-177.
• T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı. (2007) “Dokuzuncu Kalkınma Planı Devlet Yardımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu”, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara.
• T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı. (1989) “Yatırımları Teşvik Politikaları”, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü (2023) https://yigm.ktb.gov.tr/TR-201116/turizm-gelirleri-ve-giderleri.html (11.04.2023)
• T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2022) “Yatırım Teşvik Uygulamaları” https://www.sanayi.gov.tr/destek-ve-tesvikler/yatirim-tesvik-/md0103011615 (26.01.2022)
• T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2023) https://www.sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri/mi1304021615 (11.04.2023).
• Tekin, A. (2006) “Vergi Teşvikleri ve Ekonomik Etkileri” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16: 301-316.
• Tomanbay, M. (2019) “İktisadi Düşüncenin Gelişimi ve İktisat Okulları” Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15: 31-45.
• Topal, M. (2016) “Teşvik Politikalarının Gerekçeleri ve Etkinliği: Kuramsal Bir Yaklaşım” Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 1(2): 35-51.
• Türk Dil Kurumu (2020) “Türk Dil Kurumu Sözlükleri” https://sozluk.gov.tr/?kelime= (27.01.2022) TÜRSAB (2022) https://www.tursab.org.tr/istatistikler-icerik/turizm-geliri , (27.01.2022)
• Uysal, Ö. ve Şahin, M. (2011) “Bölgesel Kalkınma Çerçevesinde Yatırım Teşviklerinin Shift-Share Analizi” Maliye Dergisi, 160: 111-138.
• Yavan, N. (2011) “Teşviklerin Sektörel ve Bölge Analizi: Türkiye Örneği”, Ankara: Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Yayınları (27).
• Yavan, N. (2012) “Türkiye'de Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Belirleyicileri:Mekansal ve İstatistiksel Bir Analiz” Coğrafi Bilimler Dergisi, 10(1): 9-38.
• Yavuz, A. (2010) “Bir Maliye Politikası Aracı Olarak Yatırım Teşviklerinin Rekabet Koşulları Altında Özel Kesim
• Yatırımları ve İstihdam üzerine Etkisi: Ekonometrik Bir Analiz” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(1): 83-101.
• Yener, S. (2018) “İktisadi Kuramlar ve Girişimcilik” Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(1): 13-38.
• Yeşilay, R. (2005) “Devletçiliğin Türkiye Ekonomisindeki İzdüşümleri” İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(1): 117-132.
• Yılmaz, H. (2020) “Türkiye'de Yatırım Teşvik Sisteminin Tarihçesi” Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, 12(23): 431-441.
• Teşvik i Sanayi Kanunu, 1055, 608 sayılı 15.06.1927 tarihli Resmi Gazete
• Turizm Endüstrisini Teşvik Kanunu, 6086, 22.05.1953 tarih ve 8414 sayılı Resmi Gazete
• Turizm İşbirliği Nizamnamesi, 5643, 17.09.1955 tarihli ve 9106 sayılı Resmi Gazete
• Gelir Vergisi Kanunu, 193, 06.01.1961 Tarihli ve 10700 sayılı Sayılı Resmi Gazete
• İhracatı Geliştirmek Amacı İle Vergilerle İlgili Olarak Hükümetçe Alınacak Tedbirlere Dair Kanun, 261, 11446 sayılı 05.07.1963 tarihli Resmi Gazete
• 5383 sayılı Gümrük Kanununa Bağlı Gümrük Giriş Tarife Cetvelinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun, 474, 11711 sayılı
• 25.05.1964 tarihli Resmi Gazete
• Kalkınma Planlarının Uygulanması Esaslarına Dair Kanun, 933, 11.08.1967 tarih ve 12671 sayılı Resmi Gazete
• Turizm Müesseslerini Teşvik Kanunu, 5647, 7470 sayılı 30.03.1980 tarihli Resmi Gazete
• Yatırımların Teşviki ve Yönlendirilmesiyle İlgili Tebliğ, 80/5,14.06.1980 tarih ve 17017 sayılı Resmi Gazete
• Turizm Teşvik Çerçeve Kararı 8/1133 27.06.1980 tarih ve 17030 sayılı Resmi Gazete
• Turizmi Teşvik Kanunu, 2634, 16.03.1982 tarih ve 17635 sayılı Resmi Gazete
• Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, 4842, 24.04.2003 tarih ve 25088 sayılı Resmi Gazete
• Turizm Teşvik Yasasında Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, 4957,01.08.2003 tarih ve 25186 sayılı Resmi Gazete
• Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, 5084,06.02.2004 tarih ve 25365 sayılı Resmi Gazete
• Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunda Değişiklik
• Yapılmasına Dair Kanun,5350,18.05.2005 tarih ve 25819 sayılı Resmi Gazete
• Devlet Teşviklerinin Muhasebeleştirilmesi ve Devlet Yardımlarının Açıklanması Hakkında Tebliğ,8, 01.11.2005 tarihli ve 25983 sayılı Resmi Gazete
• Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun,5615,04.04.2007 tarih ve 26483 sayılı Resmi Gazete
• Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, 2009/15199 sayılı,16.07.2009 tarih ve 27290 sayılı Resmi Gazete
• Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, 3305,19.06.2012 Tarihli ve 28328 Sayılı Resmî Gazete Turizm Tesislerinin Niteliklerine İlişkin Yönetmelik, 7175,01.06.2019 tarih ve 30791 sayılı Resmi Gazete
• Yatırımlarda Devlet Yardımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar, 1402, 07.08.2019 tarih ve 30855 sayılı Resmi Gazete
• Turizmi Teşvik Kanunu İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, 7334, 28.07.2021 tarih ve 31551 sayılı Resmi Gazete