An Overlooked Fact About the 1939 Anglo-French-Turkish Treaty: Removal of the ‘Suspensive Clause’ in the Special Agreement

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 75, 83 - 100, 05.09.2022

Murat Aydoğdu

https://doi.org/10.33458/uidergisi.1134149

Öz

In the sixth article of Special Agreement which is annexed to Anglo-French-Turkish Treaty of Mutual Assistance dated 19 October 1939 it is expressed that Turkey cannot be forced to fulfill its obligations set down by the treaty, if the arms and credits that are committed by the second, fourth and fifth articles of the Special Agreement are not granted. As Britain and France wanted Turkey on Allied side, they accepted this Suspensive Clause to be laid down by the treaty but they immediately began to work on removing it. Yet the Allies couldn’t supply Turkey the anti-tank and anti-aircraft weapons it requires for the front of Thrace. The British gave up such effort and embraced another approach that underrates the significance of said clause. Despite all, in a short span of time Turkey – whose economic and security concerns raised – and the Allied front – who could not risk losing Turkey – came to a mutual understanding. As it was agreed that the credits that were promised to Ankara would be given and that Allied countries would purchase chromium and dried fruit from Turkey, on 26 January 1940 Government of Turkey issued a cabinet decree announcing the Suspensive Clause abolished. However it appears Turkish historians have not recognized this development and consequently it has been considered that the argument Ankara put forward, in order to preserve its nonbelligerent status, that Turkey is ‘not adequately equipped’, was based upon this (essentially non-existent) clause. On the other hand, Ankara abolished this clause even though it received only a small part of the arms that were promised, and delivery of the remaining part was not possible in the short term. The fact that Ankara thus removed such important barricade on its way to the war is a development crucial enough to revise the foreign policy Turkey followed at the beginning of World War II.

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy, Balkans, Lord Halifax, World War II, Numan Menemencioglu

1939 İngiliz-Fransız-Türk Antlaşması’na Dair Dikkatlerden Kaçan Bir Gerçek: Özel Anlaşma’da Yer Alan ‘Erteleyici Madde’nin Kaldırılması

Öz

19 Ekim 1939 tarihli İngiliz-Fransız-Türk Karşılıklı Yardım Antlaşması’na ekli Özel Anlaşma’nın 6. maddesi, yine Özel Anlaşma’nın 2., 4. ve 5. maddelerinde tespit edilen silah ve krediler kendisine teslim edilmedikçe Türkiye’nin ittifak antlaşmasından doğan yükümlülüklerini yerine getirmeye zorlanamayacağını ifade ediyordu. İngiltere ve Fransa Türkiye’yi mutlaka kazanmak istedikleri bir ortamda bu Erteleyici Madde’nin antlaşmada yer almasını kabul ettiler ama hiç vakit kaybetmeden de kaldırılması için uğraş vermeye başladılar. Ne var ki Türkiye’nin Trakya cephesi için acilen istediği tanksavarları ve uçaksavarları vermeleri mümkün olmadı. İngilizler Erteleyici Madde’nin kaldırılmasından umutlarını kestiklerinde söz konusu maddenin aslında çok önemli olmadığına dair yeni bir yaklaşım geliştirdiler. Çok kısa bir süre içerisinde Türkiye ile İngiltere ve Fransa, ilki artan ekonomik ve güvenlik kaygıları sebebiyle, diğer ikisi de Türkiye’yi kaybetme riskini göze alamadıklarından bir uzlaşıya gittiler. Türkiye’ye vaat edilen kredilerin kullandırılmasına, Müttefiklerin Türkiye’den krom ve kuru meyve almayı kabul etmelerine karşılık Ankara Hükümeti de 26 Ocak 1940’ta Erteleyici Madde’nin artık hükümsüz olduğuna dair bir Bakanlar Kurulu kararı çıkardı. Bu gelişme Türk tarihçiler tarafından fark edilememiş ve bu durumun bir sonucu olarak da Türkiye’nin savaş dışı kalabilmek için sürekli müracaat ettiği ‘yeterince teçhiz edilmediği’ argümanının genel olarak (aslında artık var olmayan) bu maddeye dayandığı zannedilmiştir. Diğer yandan Ankara bu maddeyi, söz konusu silahların ancak küçük bir kısmını teslim almış olmasına ve kalan kısmın teslimi de kısa vadede mümkün olmamasına rağmen kaldırmıştır. Ankara’nın savaşla kendisi arasındaki çok önemli bir barikatı bu şekilde ortadan kaldırması, II. Dünya Savaşı’nın başlangıç safhasında Türkiye’nin izlediği dış politikayı yeniden gözden geçirmeyi gerektirecek denli önemli bir gelişmedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası, Balkanlar, Lord Halifax, II. Dünya Savaşı, Numan Menemencioğlu

Kaynakça

• Açıkalın, Cevat (1992). “Cevat Açıkalın’ın Anıları 2. Dünya Savaşı’nın İlk Yılları (1939-1941)”, İsmail Soysal (der.), Belleten, Cilt 56, Sayı 217, s. 985-1079.
• Atabey, Figen (2014). 1939 Türk-İngiliz Fransız İttifakı, İstanbul. IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (25 Eylül 2021). Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı (1928- ), 89-131-4, 26 Ocak 1940.
• Bertke, Donald A. et al. (2009). World War II Sea War, Volume 1: The Nazis Strike First. Susan A. Bertke (der.), Dayton, Bertke Publications.
• “Bitaraflar İçin Bir Tek Çıkar Yol: Türkiye’yi Taklid” (12 İlk Kanun 1939). Akşam, s. 1,5.
• Deringil, Selim (2015). Denge Oyunu - İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası. İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları. “Dün Ankara’ya 55 Ton Altın Geldi” (29 II. Kanun 1940). Ulus, , s. 1.
• Gorodetsky, Gabriel (der.) (2019).Stalin İle Churchill Arasında: SSCB Londra Büyükelçisi Mayski’nin Günlükleri (1932-1943). çev. Deniz Berktay, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Haçin, İlhan (2014). “1939 Erzincan Büyük Depremi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 30, Sayı 88, s. 37-69.
• İngiltere’nin Washington Büyükelçiliği’nin raporu (14 Aralık 1939). https://sas-space.sas.ac.uk/8090/20/A00001286.pdf (Erişim Tarihi 19 Aralık 2021)
• Karakaş, Nuri (2010). “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Krom Satışı ve Müttefik Politikaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt 25, Sayı 2, s. 447-482.
• Karavar, Hilal (2021). “Ekonomik Diplomasi Perspektifinden II. Wilhelm ve Theodor Heuss’un Türkiye Ziyaretlerinin Değerlendirilmesi”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 18, No 72, 2021, s. 87-102.
• Koçak, Cemil (2015). Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945) I.Cilt. İstanbul, İletişim Yayınları.
• Korkmazcan, Nezihe Selcen (2018). İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Diplomasisi. Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• Massigli, René (1964). La Turquie Devant La Guerre. Paris, Plon.
• Mee, Richard Charles (1998). The Foreign Policy of The Chamberlain Wartime Administration, September 1939–May 1940.
• Yayımlanmamış Doktora Tezi, Birmingham, University of Birmingham, School of Historical Studies. http:// etheses.bham.ac.uk//id/eprint/635/. (Erişim Tarihi 5 Aralık 2021 )
• Millman, Brock (1998). Ill-Made Alliance : Anglo-Turkish Relations 1934-1940. Montreal and Kingston, McGill-Queen’s University Press.
• Oran, Baskın (2009). ”Savaş Kaosunda Türkiye: Göreli Özerklik 2: Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: 1 1919-1980. Baskın Oran (der.), İstanbul, İletişim Yayınları, s. 387-398.
• Osborn, Patrick R. (2000). Operation Pike: Britain Versus the Soviet Union 1939-1941. Westport- Connecticut, Greenwood Press.
• Önder, Zehra (2010). II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası. çev. Leyla Uslu, Ankara, Bilgi Yayınevi.
• Sertel, M. Zekeriya (11 İlk Kanun 1939). “Bitaraf Kalmanın Cezası”, Tan.
• Soysal, İsmail (2000). Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945). Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Soysal, İsmail (1982). “1939 Türk –İngiliz-Fransız İttifakı”, Belleten, Cilt 46, Sayı 182, s. 367-414.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin (2014). İkinci Dünya Savaşı Türkiye’si I. Cilt. İstanbul, İletişim Yayınları.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/24, 23 Eylül 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/25, 24 Eylül 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/26, 25 Eylül 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/30, 28 Eylül 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/31, 29 Eylül 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/36, 4 Ekim 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/47, 14 Ekim 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/1/51, 18 Ekim 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/2/9, 8 Kasım 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/2/33, 30 Kasım 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/2/41, 7 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/2/46, 12 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 65/5/7, 9 Ocak 1940.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 80/5, 2 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 80/5, 3 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 80/6, 5 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 80/6, 7 Aralık 1939.
• The National Archives, Public Record Office, CAB 80/6, 14 Aralık 1939.