Shihāb al-Dīn al-Khafājī's Risāla Fī Ma'na al-Ighra: Editing and Criticism

Yıl 2024, , 43 - 67, 31.12.2024

Selma Turan , Harun Abacı

https://doi.org/10.56108/ujte.1582492

Öz

Scholars who produced important works in many scientific fields were also very successful in the field of Arabic language and rhetoric and left us a great legacy in this field. There are many manuscripts on the dusty shelves of libraries waiting to be brought to the world of science. In this article, we have analyzed Shihāb al-Dīn Ahmad b. Muhammad b. 'Umar al-Khafājī's (d. 1069/1659) Risāla fī ma'na'l-igrā, which is included in the collection Resā'il al-Shihāb Efendi, which makes the subjects of igrā and noun-verbs more understandable with examples. There is quite extensive information about Hafājī's life in the sources. For this reason, we preferred a brief account of his life. He is a versatile figure who has written works in different fields such as language, literature, fiqh and tafsir. In his work titled Risāla fī ma'na al-igrā, al-Hafājī explained the subjects in his own style of narration and supported them with various examples. In the first two lines of Risāla fī ma'na al-igrā', Hafājī gives the dictionary and terminological meaning of igrān. Then he states that igrān is made with a number of patterns and gives examples of these patterns. The remarkable aspect of the treatise emer-ges here. Because even though the title of the treatise is ijra, the author deals with the issue of noun-verbs rather than ijra under this title. The issue of categorizing noun-verbs has been a subject of debate among grammarians since the early periods. These debates continued in al-Hafājī's time as well. It is thought that al-Hafājī dealt with noun-verbs under the title of ijra since most of the ijra patterns are composed of noun-verbs. In his work, he wrote about the characteristics of noun-verbs, their patterns, the disagreements of other scholars on this subject, and the istishhads they brought. The author's frequent references to al-Kitabshow that the author's first source was Sibawayh's al-Kitab. Again, the references indicate that the second source of the treatise is Shāṭibī's al-Maḳāṣīd al-shāfiya fī sharḥi al-Ḫulāṣati al-kāfiya. In the content analysis of the treatise, the document analysis method was followed. The princip-les of ISAM's editing have been followed in the editing part.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Tafsir, Nahw, Noun-Verb, Hafājī, Igrā

ŞİHÂBÜDDÎN EL-HAFÂCİ’NİN RİSÂLE FÎ MA‘NA’L-İĞRÂ ADLI RİSÂLE-Sİ: TAHKİK VE DEĞERLENDİRME

Öz

Birçok ilmî alanda önemli eserler ortaya koyan âlimler, Arap dili ve belâgatı alanında da oldukça başarılı olmuş ve bizlere bu sahada büyük bir miras bırakmışlardır. Kütüphanelerin tozlu raflarında ilim dünyasına kazandırılmayı bekleyen çok sayıda yazma eser yer almaktadır. Biz de bu alana mütevazi bir katkı sağlayacağı fikri ile bu makalede Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Hafâcî (ö. 1069/1659)’nin Resâil-ü Şihâb Efendi mecmua içerisinde yer alan Risâle fî ma’na’l-iğrâ isimli iğrâ ve isim-fiiller konularını örneklerle daha anlaşılır kılan yazma eserini incelemiş bulunmaktayız. Hafâcî’nin hayatı hakkında kaynaklarda oldukça geniş bilgiler bulunmaktadır. Bu sebeple hayatı kısmında öz bir anlatım tercih ettik. Kendisi dil, edebiyat, fıkıh ve tefsir gibi farklı alanlarda eserler vermiş çok yönlü bir şahsiyettir. Hafâcî Risâle fî ma’na’l-iğrâ isimli eserinde konuları kendine has bir anlatım tarzı ve çeşitli örneklerle destekleyerek anlatımda bulunmuştur. Hafâcî, Risâle fî ma’na’l-iğrâ’nın ilk iki satırında iğrânın sözlük ve terim anlamını vermiştir. Ardından iğrânın birtakım kalıplar ile yapıldığını ifade ederek, örnekler eşliğinde bu kalıplara yer vermiştir. Risâlenin dikkat çeken yönüyse burada ortaya çıkmaktadır. Çünkü her ne kadar risâlenin başlığı nahiv konularından iğrâ olsa da müellif bu başlık altında iğrâdan ziyade isim-fiiller meselesini işlemiştir. İsim-filleri kategori-lendirme mevzusu nahivciler arasında ilk dönemlerden itibaren tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmalar Hafâcî döneminde de aynen devam etmiştir. İğrâ kalıplarının birçoğunun isim-fiillerden oluşması nedeniyle Hafâcî’nin isim-fiilleri, iğrâ başlığı altında ele aldığı düşünülmek-tedir. Eserinde isim-fiillerin özelliklerini, kalıplarını, diğer âlimlerin bu konudaki ihtilaflarını ve getirmiş oldukları istişhadları kaleme almıştır. Müellifin sık sık el-Kitab’a atıfta bulunması, müellifin ilk kaynağının Sibeveyh’in el-Kitab’ı olduğunu göstermektedir. Yine yapılan atıflar sayesinde risâlenin ikinci kaynağının Şâtıbî’nin, el-Maḳāṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣati’l-kâfiye olduğu anlaşılmaktadır. Risâlenin içerik analizinde ise doküman tahlili yöntemi takip edilmiş-tir. Tahkik kısmında İSAM’ın tahkik esaslarına riâyet edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Tefsir, Nahiv, İsim-Fiil, Hafâcî, İğrâ

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Kisâî, Ali b. Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/69-70. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Elbağa Mustafa. Dımeşk: Darü’l-Yemame, 1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahih-i Buhari Tercemesi. çev. Mehmet Sofuoğlu. Ankara: Ötüken Yayınları, 2013.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan - Reysûnî, Ahmed. “İbrâhim b. Mûsâ Şâtıbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dakr, Abdulgani. Mu’cemu’l-Kava’idu’l-Arabiyye Fi’n-Nahvi ve’t-Tasrif. Dımaşk: Dâru’l- Kalem, 1986.
• Durmuş, İsmail. “Muhibbî, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/35-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Elmalı, Hüseyin. “Ebû Osman El-Mâzinî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 209-210. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Emrah, Bolat. Arap Dilinde İsim-Fiiller ve Kur‘an Semantiğine Etkileri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Galâyânî, Mustafa. Câmiû‘d-Durûsi-l Arabiyye. Beyrut: Mektebetü Asriyye, 30. Basım, 1994.
• Güven, Mustafa Salim. “Saçaklızâde Mehmed Maraşî’nin Risâletü’r-Raks Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki”.
• Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 899-952.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Reyhânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-hayâti’d-dünyâ. thk.
• Abdulfettâh Muhammed Hulv. Kahire: Matbaatu Îsa el-Babî el-Halebî, 1967.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Risâle fî ma‘na’l-iğrâ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, 01836-047, 109-110.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. ʿİnâyetü’l-kâdî ve kifâyetü’r-Râżî hâşiye ʿalâ tefsîri’l-Beyzâvî. Beyrut: Dâru Sadr, tsz.
• Hoca, Nazif. “Abdülkādir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh. Şerhu Elfiyyeti İbn Mâlik. nşr.
• Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1985.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen. Cemheretü’l-Luga. thk. Remzi Münir Baalbeki. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 1987.
• İbn Hişâm en-Naḥvî, Ebû Muḥammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evzahu’l-mesâlik ’ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. nşr. Muhammed Muyhiddîn Abdülhamid. Beyrut: Mektebu’l Asriyye, 2003.
• İbn Mâlik et-Ṭâî, Ebû Abdullâh Cemâlüddîn Muḥammed b. Abdullâh. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye. 5 Cilt. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Ḳurâ, 1982.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbnü’s-Sikkît”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Keskin, Mustafa. “Şihâbüddîn el-Hafâcî: Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Eserleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (Aralık 2016), 101-130.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk.
• Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm el-Mısrî. Kahire: Daru’l-Fikr Arabî, 1982.
• Kılıç, Hulusi. “Harîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/191-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh b. Muhibbillâh. Hulâsatü’l-eser fi e‘yâni’l-karni’l-hâdî ‘aşar. 1 Cilt. Kahire: Matbaatu’l- Vehbiyye, 1284.
• Nuveyhid, Âdil. Mu‘cemu’l-mufessirîn min sadri’l-islâm hatta’l-asri’l-hâdır. Beyrut: Muessesetu’n- Nuveyhidi’s-Sekâfîyye, 1983.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Şelevbîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Radî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed eş-Şerîf. Şerhü’r-Radi ala’l-Kafiyeti İbni’l-Hacib. Bingâzî: Camiatu Garyounis, 1996.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî. Hâşiye ʿalâ şerḥi’l-üşmûnî menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik hâşiyetü’ş-Sabbân. Beyrut: Daru’l-Fikr, tsz.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdelavi. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Makâsıdü’ş-şâfiye fî şerhi’l-Hulâsati’l-kâfiye. thk.
• Muhammed Seyyid Osman. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Şevvâ, Eymen Abdürrezzâk. Mu‘cemu Esmâi’l-Efâ’li Fi’l-Lugati’l-Arabiyyeti. Dımaşk: Matbûâ’t Mecmei’l-Lugati’l-Arabiyyeti, 2006.
• Turgut, Abdulhamit. “Şehâbeddin el-Hafâcî ve Nahivdeki Yöntemi”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6/2 (2022), 845-866.
• Uz, Habip. Arap Şiirinde Tahzir ve İğranın Üslup Bakımından İncelenmesi. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yavuz, Mehmet. “Şenevânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/303-305. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicazî. Kuveyt: Matbaatu Hukumeti’l-Kuveyt, 1969.