SADRÜŞŞERİA'NIN USULCÜLÜĞÜ/HUKUKÇULUĞU

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 1, 74 - 84, 31.03.2017

Sezayi Bekdemir

Öz

Bu çalışmada 8/14. yüzyılın büyük
fakihlerinden biri olan Maveraünnehir bölgesi Hanefî âlimlerinden Ubeydullah b.
Mesud Sadrüşşeria es-Sânî ve onun “et-Tavzîh fî Halli Ğavâmizi’t-Tenkîh” adlı
eseri bağlamında fıkıhçılığı/hukukçuluğu incelenmiştir.

Sadruşşeria Ubeydullah b. Mesud
el-Mahbûbî el-Buhârî (747/1346), Ensar soyuna mensup ve Hanefî fıkhında
eserleriyle meşhur olan “Mahbûbi Ailesi”nin bir üyesidir. Ömer b. Sadrişşerîa
el-Evvel Tâcüşşeria (709/1309), Mahmûd b. Sadrüşşerîa Burhanuşşeria (?),
Sadruşşeria-i Ekber ve meşhur İmam Cemâleddin Ubeydullah b. İbrâhim el-Mahbûbî
(630/1233) gibi büyük âlim ve müctehidlerin mesub olduğu bu aile onun hem ilmi
hem de nesebi silsilesini teşkil eden ilim ve fazilet ocağıdır. Hanefî fakihi
ve kelâm âlimi olan Sadrüşşeria’nın hayatı hicri VII. ve VIII. asrın önemli
merkezlerinden olan Maveraünnehr’in üç büyük şehri ve ilim merkezi Buhârâ,
Herat ve Kirman’da geçmiştir. İlmi kişiliğini ailesinden alan Sadrüşşeria, şer’î
ve aklî ilimlerde zamanının imamı; usûl, kelam, mantık, felsefe ve tasavvuf
alanlarında asrının üstadıdır.İlmin birçok dalında temel kitaplar yazmış ve
hatırı sayılır talebe yetiştirmiştir. Devlet idaresinde başkadılıkta yapan
Sadrüşşeria ömrünü eğitim-öğretim faaliyetlerine ve eser telifine vakfetmiştir.
Buhâra’da yaşayan Sadrüşşeria yine Buhâra’da vefat etmiştir.

Salt/mutlak ictihadın durakladığı,
taklitçilik ve  mezhebe bağlılığın
yerleştiği ve ictihad kapısının kapandığı düşüncesinin hüküm sürdüğü bir
dönemde yaşayan Sadrüşşeria, özellikle Hanefîliğin günümüze kadar sağlıklı bir
şekilde ulaşmasına vesile olan önemli müctehidlerden biridir. Moğol
istilasından sonra harabeye dönen Buhâra’nın tekrar canlanmasında ve ilmin
merkezi haline gelmesinde onun rolü oldukça büyüktür. Sadrüşşeria’nın
yetiştirdiği öğrenciler ve İslami ilimlerin birçok dalında kaynak mahiyetinde
yazdığı eserler etkisini günümüze kadar sürdürmüştür. Sadrüşşeria’nın
telifatı/eserleri, Mîrek Şemsüddîn Muhammed b. Mübarekşah (784/1382) ve
Alâeddin Ali Esved (800/1397) namı diğer Kara Hoca  gibi talebeleri vasıtasıyla tüm İslam âlemine
intişar etmiş, özellikle fıkıh usûlüne dair yazdığı “Tavzîh” adlı eseri de
Osmanlı’nın ilk medresesi olan İznik medresesinden itibaren cumhuriyet dönemine
kadar temel kaynak olarak okutulmuştur. Fukahâ ve mütekellimin mesleklerinin
mezcedilerek yazılan Tavzîh, memzûc (karma) fıkıh usûlü eserlerinin ilklerinden
olmakla birlikte en güzel örneklerinden birini teşkil etmektedir.
Hanefî-Mâtürîdî ekolünün Gazzâlî’si olarak nitelendirebilecek Sadrüşşeria bu
eserinde bir ilmin birden fazla konusu olabileceği savından hareketle felsefe
ve mantık ilmini, fıkıh usûlü ilmine dâhil etmiştir. Sadrüşşeria'nın aklı,
nakil karşısında daha etkin hale getirmek suretiyle müctehidlerin, ictihad
alanını genişlettiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Sadrüşşeria, Tavzîh, fıkıh

Kaynakça

• Abdülaziz Buhârî, A. (1994). Keşfü’l-Esrâr ‘an Usûli Fahrilislâm el-Pezdevî, Beyrut.
• Aliyyü’l-Kârî, N. (2009). el-Esmârü’l-Cenniye fî Esmâi’l-Hanefîyye, Bağdad.
• Aliyyü’l-Kârî, N. (2004). Şemmü’l-Avârız fî Zemmi’r-Ruvâfız, İstanbul.
• Apaydın, H. Y. (2014), Matüridi’de Şer’î Hüküm Akıl İlişkisi, Eskişehir.
• Apaydın, H. Y. (1996). Haber-i Vâhid, İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydın, Ö. (1995). Türk Kelam Bilgini Sadruşşeria es-Sani, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi.
• Bağdadi, İ. (1951). Hediyyetü’l-Ârifin Esmaü’l-Müellifin ve Âsâru’l-Musannifin, Beyrut.
• Barthold, V. V. (t.y.). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, y.y.
• Bedir, M. (2014). Buhara Hukuk Okulu, İstanbul: İsam Yayınları.
• Bedir, M. (2013). Vikayetü’r-Rivâye, İstanbul: TDV Yayınları.
• Bedir, M. (2010). Sünnet, İstanbul: TDV Yayınları.
• Bekdemir, S. (2016). Sadrüşşeria, İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• Birgivî, T. M. (1573). Risâle fî Reddi’l-Islâh ve’l-Îzâh; 24b-25a, y.y.
• Brockelmann, C. (1949). Geschicte der Arabischen Litteratur, Leiden.
• Brockelmann, C. (1942). Supplementband, Leiden.
• Cici, R. (2005). Osmanlı Klasik Dönemi Fıkıh Kitapları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi.
• Cici, R. (2001). Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Bursa.
• Cürcânî, S. Ş. (1985). et-Ta’rifat, Beyrut.
• Djalalov, V. (2009). Buhârâlı Muhammed b. Mübarekşah’ın Hidayetü’l-Hikme Şerhi Tahkiki ve Tercümesi, Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Dinç, E. N. (2008). Kadı Burhâneddin’in Tercihü’t-Tavzîh İsimli Eserinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi, İstanbul: Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Dönmez, İ. K. ve Köksal, A. C. (2012). Usûl-i Fıkıh, İstanbul: TDV Yayınları.
• Ebu’l-Hac, S. M. (2006). Şerhu’l-Vikaye li İmami’l-Fakihi’l-Usûlî Sadrüşşeria Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî ve Meahu Münteha’n-Nükaye fî Şerhi’l-Vikaye, Amman.
• Ebu Zehra, M. (1978). İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi (A. Şener, Çev.), İstanbul.
• Ebu Zehra, M. (1978). Fıkıh Usûlü (A. Şener, Çev.), Ankara: Fon Matbaası.
• Ğazzî, T. (t.y.). et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefîyye, y.y.
• Hucvî, M. (1995). el-Fikrü’s-Sâmî fî Târîhu’l-Fıkhı’l-İslâmî, Beyrut.
• İbn Âbidîn, M. E. (1992). Reddü’l-Muhtar ale’d-Dürri’l-Muhtar, Beyrut.
• İbn Âbidîn, M. E. (t.y.). el-Ukûdu’d-Dürriye fi Tenkîhi’l-Fetavâ’l-Hâmidiye, Beyrut.
• İbn Battuta, Ş. M. (1417). Rıhletü İbn Battuta (Tuhfetü’n-Nazâr fî Ğarâibi’l-Emsar ve Acâibi’l-Esfar), Rabat.
• İbn Kutluboğa, Z. K. (t.y.). Tâcü’t-Terâcim, Dımeşk.
• İsfahânî, Ş. M. (1986). Beyânü’l-Muhtasar Şerhu Muhtasarı İbn’l-Hâcib, S. Arabistan.
• Kallek, C. (1998). el-Hidâye, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kâtip Çelebî, H. H. M. (1971). Keşfu’z-Zünun an Esami’I-Kütübi ve’l-Fünûn, İstanbul.
• Kazvînî, C. Z. (t.y.). Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut.
• Kefevî, E. (t.y.). el-Külliyât, Beyrut.
• Kehhâle, Ö. R. (t.y.). Mu’cemü’l-Müellifin, Beyrut.
• Köksal, A. C. (2012). İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi–Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş, İslâm Araştırmaları Dergisi.
• Köksal, A. C. (2011). Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Akıl Kavramı ve Dört Mertebeli Akıl Anlayışı, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi.
• Kuraşî, M. (1993). el-Cevahiru’l-Mudiyye fî Tabakatül Hanefîyye, Trablus.
• Leknevî, M. A. (1324). el-Fevâidü’l-Behiyye fî Teracimi’l-Hanefîyye, Mısır.
• Özel, A. (1990). Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2008). Sadrüşşerîa, İstanbul: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2011). Tenkîhu’l-Usûl, İstanbul: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2011). Teftâzânî, İstanbul: TDV Yayınları.
• Parisa, M. (1389). Nesebi Sadrüşşeria Ubeydullah el-Mahbûbî el-Ensârî el-Buhârî, S. Arabistan.
• Pezdevî, Alî. (t.y.). Usûlü Pezdevî (Keşfü’l-Esrar Şerhi ile birlikte), Kahire.
• Râzî, F. M. (1998). Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut.
• Râzî, F. M. (1997). el-Mahsul, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Remzî, M. M. (2002). Telfikü’l-Âhbâr ve Telkihü’l-Âsar fî Vakai Kazan ve Bulgar ve Mülûki’t-Tatar, Beyrut.
• Sadgrove, P. C. (2010). Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed, İstanbul: TDV Yayınları.
• Sadrüşşeria, U. (1971). et-Tenkîh, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Sadrüşşeria, U. (1971). et-Tavzîh fî Halli Ğavâmizi’t-Tenkîh, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye.
• Serkis, Y. (1928). Mu’cemu’l-Matbuati’l-Arabiyyeti ve’l-Muarrabeti, Mısır.
• Seyyid Bey, M. (2010). Medhal, İstanbul.
• Seyyid Bey, M. (1918). Usûlü Fıkıh Dersleri, İstanbul.
• Şahin, N. (2005). M. Ali Ayni, Konya: Türkiyat Araştırmaları Dergisi.
• Şevkânî, M. (2004). İslam Hukuk Metodolojisinde Hüküm Nazariyesi (F. Koca. Çev.), Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Taşköprüzâde, A. (1428). Miftahü’s-Saade ve Misbahu’s-Siyade fî Mevzuati’l-Ulum, Beyrut.
• Taşköprüzâde, A. (2010). eş-Şakaikü’n-Nu’maniyye fî Ulema-i Devleti Osmaniye, Beyrut.
• Teftazânî, M. (t.y.). Şerhü’t-Telvih ale’t-Tavzîh, Mısır.
• Teftazânî, M. (1989). Şerhu’l-Makâsıd, Beyrut.
• Tehânevî, M. A. (1996). Keşşâfu Istılahati’l-Funûn ve’l-Ulûm, Lübnan.
• Yıldırım, M. A. (2009). Birgivî’nin Şeyhayn (Burhânüşşerîa ve Sadrüşşerîa) Savunması (Risâle fî Reddi’l-Islâh ve’l-Îzâh), İstanbul: Yüksek Lisans Tezi.
• Zerkeşî, B. (1994). Bahru’l-Muhît, Mısır: Dârü'l-Kütübî.
• Zirikli, H. (2002). el-A’lâm, Dımeşk.