TECVÎD KELİMESİNİN KAVRAMSAL ANALİZİ

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 3, 179 - 197, 30.09.2017

İbrahim Tetik

Öz

Kur’ân’ın inzâlinin Kureyş
lehçesinin fonetik özellikleriyle gerçekleşmesi, ilintili olarak Kur’ân’ın
tecvitle indirildiği hükmünün benimsenmesini sağlamıştır. Tecvîdin bilimsel bir
statü kazanması, dönemin oluşturduğu statükoya binaen müteakip dönemlere denk
gelse de, gerek Hz. Peygamber gerekse sahabe tarafından Arap dilinin ses
özelliklerinin Kur’ân’da tatbik edilmesiyle, tecvîd faaliyetlerinin çok daha
öncelere dayandığı genel bir kabuldür. Burada tam da sorgulanması gereken
şunlar olmalıdır: Hz. Peygamber dönemine dayandırılan tecvîd, kavramsal olarak
o zaman diliminde neye tekabül etmektedir? O dönemde tecvîd denilen kavramın
varlığı ya da yokluğundan hareketle Peygamberimiz döneminde tecvîd
uygulanmıştır ya da uygulanmamıştır diyebilir miyiz? Tecvidin ilk dönemlerde
var olduğunu savunma amacına hizmet eden ve Kur’ân’ı sahih ölçülere göre
okumayı ifade eden tecvîd kelimesinin geçtiği rivayetler, hüccet olarak
değerlendirilebilir mi? Araştırmamızda bu sorulara cevap aramaya, nihayetinde
tecvîdin kavramsal bütünlüğünü nasıl elde ettiğini ve tarihsel süreç içerisinde
mevcut anlamında bir değişmenin meydana gelip gelmediğini sorgulamaya
çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Tecvîd, kavram, analiz, tarih

Kaynakça

• A’şa’l-Kebîr (Meymûn b. Kays), Divânu A’şa’l-Kebîr (Tah. M.Muhammed Hüseyn), yy. ty., 91. Abdulazîz ‘İzzuddîn es-Sîrvân, El-Mu’cemu’l-Câmi’ li Ğarîbi Müfredâti’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-İlmi li’l-Melâyin, Beyrut 1986. Abdulaziz Ahmed Allam, Abdullah Rabi’ Mahmûd, İlmu’s-Savtiyyât, Mektebetu’r-Rüşd, Mekke 2004. Ahmed Muhtâr Ömer, el-Behsu’l-Luğaviyyu ‘inde’l-Arab, Mudâliu Secli’l-Arab, Kâhire 1976. Alp, Musa, Arap Dili Fonetiği (Esvât Arabiyye), Giriş Kırtasiye, Adana 2011. Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, MÜİFV. Yay., İstanbul 2011. Benî Dûmî, Hâlid Kâsım, Delâlâtu’z-Zâhireti’s-Savtiyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Âlemu’l-Kutubi’l-Hadîs, Ummân 2007. Beyhakî, Şu‘abu’l-Îmân, (Tah.: Abdu’l-Alî Abdu’l-Hamîd Hâmid v.dğr.), Mektebetu’r-Rüşd, Riyad 1423/2003. Cemîl Muhammed Cibrîl ‘Advân, Rivâyetâ Hafsin ve Şu’bete an ‘Âsım (Dirâsetun Savtiyyetun Muvâzenetun), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, Kulliyyetu’l-Âdâb, Kısmu’l-Luğati’l-‘Arabiyye, Gazze 2008. Dağ, Mehmet, Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım, İSAM Yay., İstanbul 2011. Dânî, Ebû Amr Osman b.Sa’îd, et-Tahdîd, (Tah.: Ğânim Kaddûrî el-Hamed), Dâru Ammar, Ummân 2000. Dânî, Osmân b. Saîd b. Osman b. Ömer Ebû ‘Amr, el-Muhkem fî Nukati’l-Mesâhif (Tah.: İzzet Hasan), Dâru’l-Fikr, Dimeşk 1407. Dûserî, Abdu’r-Rahmân b. Muhammed, el-Cevâbu’l-Mufîd fi’l-Farki Beyne’t-Teğannî ve’t-Tecvîd (Tlk.: Sa’ûd b. Abdullah el-Funîsân), Dâru İşbîlya, Riyad 1419. Ebû Amr Yûsuf b. Abdullah, Câmi’u Beyâni’l-‘İlmi ve Fadlihî (Tah.: Ebû Abdurrahmân Fevvâz Ahmed Zemrelî), Müessesetü’r-Reyyân (Dâru İbni Hazm), yy. 1424/2003. Ebû Bekr b. Abdillâh Se’dâvî, Mushafu’ş-Şerîf bi Rivâyeti Verş ani’l-İmâm Nâfi’, Mektebetu el-Muntedâ el-İslâmî, Birleşik Arap Emirlikleri, 1433/2012. Ebû Bekr b. Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım b Muhammed b. Beşâr, Kitâbu Îdâhi’l-vakfi ve’l-İbtidâ (Tah.: Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan), Matbuâtu Me’cemi’l-Lügati’l-Arabiyye, Dimeşk 1971. Ebû Muhammed Mekkî b. Tâlib el-Kaysiyyi, er-Ri‘âye li Tecvîdi’l-Kırâati ve Tahkîki Lafzi’t-Tilâveti (Tah.: Gânim Kaddûrî el-Hamed), Dâru Ammâr, Amman 1996. Ebû Şâme, Ebu’l-Kâsım Şihâbuddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el Makdisî, el-Mürşidu’l-Vecîz ilâ Ulûmin Tete‘alleku bi’l-Kitâbi’l-‘Azîz, (Tah.: Tayyâr Altıkulaç), Dâru Sâdır, Beyrut 1395/1975. Ebû Ubeyde, el-Kâsım b. Sellâm b. Abdullah el-Heravî, Ğarîbu’l-Hadîs, Matbaatu Dâirati’l-Me‘ârifi’l-‘Usmânî, Haydarabat 1384/1964. el-Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâleddin Yûsuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmai’r-Ricâl (Tah.: Beşşâr Avvâd Marûf), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1400/1980. Enbârî, Muhammed b. El-Kâsım b. Muhammed b. Beşâr b. el-Hasan, Muallakatu’s-Seb’a (Thr: Muhammed el-Alî, Ahmed Mutevellî, Ahmed Câsim), Müessesetü Câize Abdilaziz Sa’ûdu'l-Bâbtîn li'l-İbdâi'ş-Şi’rî, Kuveyt 1424/2003. Enderâbî, Ebu Abdillah Ahmed b. Ebî Ömer, el-Îdâh fi’l-Kırâât (Tah.: Menâ ‘Adnân Ğanî), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Külliyyetu’t-Terbiyetu li’l-Benât, Tikrît Üniversitesi, Irak 1423/2002, 344. (Eser matbu olmayıp Mektebe-i Şâmile nüshasından dipnot verilmiştir.) Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk b. Abbas el-Mekkî, Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dehr ve Hadîs (Tah.: Abdulmelîk Abdullah Duheyş), Dâru Hadr, Beyrut 1414. Ğânim Kaddûri el-Hamed, Ebhâsun fî ‘İlmi’t-Tecvîd, Dâru Ammâr, Ammân 2002, 60; ed-Dirâsâtu’s-Savtiyye ‘inde ‘Ulemâi’t-Tecvîd, Dâru Ammâr, Ammân 2009. -------------------, ed-Dirâsâtu’s-Savtiyye inde Ulemâit’t-Tecvîd, Dâru Ammâr, Ammân 2009 (ed-Dirâsâtu’s-Savtiyye).. -------------------, Ehemmiyetu İlmi’l-Esvâti’l-Lugaviyye fî Dirâseti İlmi’t-Tecvîd, Merkezu Tefsîr li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, Riyad 2015, 19-29; Ebhâsun Cedîdetun fî İlmi’l-Esvât ve’t-Tecvîd, Dâru Ammar, Amman, 1432/2011, 274. Halil b. Ahmed, Kitabu’l-Ayn, (Tah. Mehdi el-Mahzûmî), İbrahim es-Samurâî, Mektebu’l-Hilâl, yy. ty. Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkut b. Abdillâh, Mu’cemu’l-Buldân, Dâru Sâdir, Beyrut 1995. Hasan es-Sendûbî, Usâme Salâuddîn Meymene, Şerhu Dîvâni İmrui’l-Kays, Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, Beyrut 1410/1990. Hasan Muhammed Eyyûb, El-Hadîs fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân ve’l-Hadîs, Dâru’s-Selâm, İskenderiyye 1425/2004, 73; Muhammed Ahmed Mu‘abbed, Nefehâtun min ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’s-Selâm, Kâhire 1426/2005. Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Medîneti’s-Selâm, (Tah.: Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf), Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1422/2001. Hemezânî, Ebu’l-A’lâ el-Hasen b. Ahmed, et-Temhîd fi’t-Tecvîd (Tah.: Ğânim Kaddûri el-Hamed), Dâru Ammâr, Ammân 2000. Hindî, Alâuddin Ali el-Muttakî, Kenzu’l-‘Ummal fî Suneni’l-Akvâl ve’l-Ef‘âl (Tah.: Bekrî el-Hayyânî, Saffet es-Sakkâ,) Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1981. Hüzelî, Ebu’l-Kâsım Yûsuf b. Ali b. Cebbâre İbn Muhammed b. Ukeyl, El-Kâmil fi’l-Kırââti’l’Aşr ve’l-Erbe’îne’z-Zâide ‘Aleyhâ, (Tah.: Cemâl b. Es-Seyyid b. Rufâî eş-Şâyib), Müessesetü Semâ, yy. 1428/2007. İbn Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsuddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf, Manzûmetu’l-Mukaddime fî Mâ Yecibu ‘alâ Kârii’l-Kur’ân en Ya’lemehû, (Tah.: Eymen Rüşdî Suveyd), Dâru Nûri’l-Mektebât, Cidde 2006. -------------, et-Temhîd fî İlmi’t-Tecvîd (Tah.: Ğânim Kaddûrî el-Hamed), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2001. -------------, en-Neşr fi’l-Kırââti’l-‘Aşr, (Tah.: Necip el-Mâcidî), el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1434/2013 (en-Neşr). -------------, Ğâyetu’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, (Nşr.: Gotthelf Bergsträsser), Mektebetu İbn-i Teymiyye, Kâhire 1351. İbn Ebî Şeybe, el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-Ehâdîsi ve’l-Âsâr, (Tah.: Kemâl Yûsuf el-Hût), Mektebetu’r-Rüşd, Riyâd 1409. İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm (Tah.: Sâmî b. Muhammed es-Sellâme), Dâru Tayyibe, Riyad 1999. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, Edebu’l-Kâtib (Tah.: Muhammed ed-Dâlî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut ty. İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut 1993. İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. El-Abbâs, Kitâbu’s-Seb’ fi’l-Kırâât, (Tah.: Şevkî Dayf), Dâru’l-Maarif, Kâhire 1400. İbn Sivâr, Ebû Tâhir Ahmed b. Ali b. ‘Ubeydullah b. ‘Ömer, el-Müstenîr fi’l-Kırââti’l-‘Aşr (Tah.: ‘Ammâr Emîn ed-Dedev), Dâru’l-Buhûsi li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâsi, Dubâi 2005. İbn Tahhân, Mürşidu’l-Kârî ilâ Tahkîki Meâlimi’l-Mekârî (Tah.: Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Mektebetu’s-Sahâbe, Şârika, Birleşik Arap Emirlikleri 2007. İbn Ummi Kâsım, Ebû Muhammed el-Hasan b. Kâsım b. Abdullah, el-Mufîd fî Şerhi Umdeti’l-Mecîd fi’n-Nazmi ve’t-Tecvîd (Tah.: Cemal Esseyyid Rufâî), Mektebetu Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Turâs, Kahire 2001. İbnu’l-Bâziş, Ebû Ca’fer Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Halef el-Ensârî, Kitâbu’l-İkna’ fi’l-Kırââti’s-Seb’ (Tah.: Abdulmecid Katâmış), Dâru’l-Fikr, Dimeşk 1403. İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Alî b. Muhammed, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr (Tah.: Abdu’r-Rezzâk el-Mehdî), Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, Beyrut 1422. İbnu’l-Fûtî, Ebu’l-Fadl Abdurrezzâk b. Ahmed el-Hanbelî, Telhîsu Mu’cemi’l-Âdâbi fî Mucemi’l-Elkâb (Tah.: Mustafa Cevâd), Vizâretu’s-Sikâfeti ve’l-İrşâd, Dimeşk 1965. İbnu’l-Mulkîn, Sirâcu’d-Dîn Ebû Hafs Ömer b. ‘Ali b. Ahmed, et-Tavdîh li Şerhi’l-Câmi’s-Sahîh (Tah.: Dâru’l-Felâh li’l-Bahsi’l-İlmiyyi ve Tahkîki’t-Turâsi), Dâru’n-Nevâdir, Dimeşk 1429/2008. İbrâhîm Enîs, el-Esvâtu’l-Luğaviyye, Mektebetu Nahdet Mısır, ts. Kaya, Mustafa, Arap Dili Fonetiği Ses-Anlam İlgisi, Eser Mat., Erzurum 2011. Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b.Ya‘kûb el-Buhârî, Bahru’l-Fevâid, Meâni’l-Ahbâr (Tah.: Muhammed Hasan İsmâil, Ahmed Ferîd el-Mezîdî), Dâru’l-Kutubi’l İlmiyye, Beyrut 1420/1999. Kemal Bişr, Dirâsâtun fî ‘İlmi’l-Luğa, Dâru Ğarîb, Kâhire ty. Kurtûbî, Abdulvehhâb b. Muhammed, el-Muvaddah fi’t-Tecvîd (Tah.: Ğânîm Kaddûrî el-Hamed), Dâru Ammar, Amman 2000. Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Fereh, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân (Tah.: Ahmed el-Berdûnî, İbrahim ‘Atfîş), Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, Kâhire 1384/1964. Menaf Mehdi Muhammed el-Musevî, İlmu’l-Esvâti’l-Luğaviyye, Âlemu’l-Kutûb, Beyrut 1998. Mervezî, Muhammed b. Nasr b. El-Haccâc, Ta’zîmu Kadri’s-Salât (Nşr.: Abdurrahman Abdülcebbâr el-Füreyvâî), Mektebetu’d-Dâr, Medine 1986. Mevsilî, Ebu’l-Meâlî b. Ebi’l-Ferec Fahru’d-Dîn, Ed-Durru’l-Mersûf fi Vasfi Mehârici’l-Hurûf (Tah.: Gânim Kaddûrî el-Hamed), Mecelletü’l-Hikme, Bağdat 2002, sy. 25, 225-246. Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâleddin Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmai’r-Ricâl, (Tah.: Beşşâr Avvâd Marûf), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1400/1980. Muhammed Alî el-Hasan, el-Menâr fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân (Takdim: Muhammed ‘Accâc el-Hatîb), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1421/2000. Muhammed b. Sahnûn, Kitâbu’l-Ecvibe, (Tah.: Hâmid ‘İlvînî), Dâru Sahnûn, Tunus 2000. Muhammed el-Mubârek, Fikhu’l-Luğa ve Hasâisu’l-Arabiyye, Dâru’l-Fikr, yy. 1964. Muhammed Sâlim es-Safrânî, Tecvîdu’i-Şi’ri’l-Arabiyyi’l-Hadîs (Bahsun fî Muhakaleti beyne Tecvîdi’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’n-Nakdi’l-Edebiyyi), ed-Dâru’l-Arabiyyetu li’l-‘Ulûmi Nâşirûne, Medine 2011. Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, (Tah.: Yusuf Ali Bedîvî), Dâru İbn Kesîr, Beyrut 2008. Nuveyrî, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed, Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-Kırââti’l-‘Aşr (Tah.: Mecdî Muhammed Surûr Sa’d Ba’slûm), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2009. Râğıb el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed b. Mufaddal, el-Mufredâd fî Ğarîbi’l-Kur’ân, (Tah.: Safvân Adnan ed-Davudî), Dâru’l-Kâlem, Dimeşk 1412. San'ânî, Ebû İbrahim İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’ân (Tah. Muhammed Subhî b. Hasan Hallâk), Dâru İbn Kesîr, Beyrut 2000. Sehâvî, Ebu’l-Hasen Alemuddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed, Cemâlu’l-Kurrâ’ ve Kemâlü’l-İkrâ’, (Tah.: Mervân el-Atiyye- Muhsin Ferâbe), Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, Dimeşk 1997. Semerkandî, Ravhu’l-Murîd fî Şerhi ‘ikdi’l-ferîd fî Nazmi’t-Tecvîd (Tah.: İbrahim ‘Avvâd), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, Bağdat 1420/1999. Seyyid Ahmed Hâşimî, el-Kavâidu’l–Esâsiyye li’l-Luğati’l-Arabiyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2007. Sicistânî, Ebûbekr b. Ebî Dâvud Abdullah b. Süleymân b. el-Eş’as, Kitâbu’l-Mesâhif, (Tah.: Muhammed b. Abduh), el-Fâruku’l-Hadîse, Kahire 1423/2002. Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Câmiu's-Sağîr fî Ehâdîsi'l-Beşeri'n-Nezîr (Nşr.: Muhammed Ali Beydûn), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2004. Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân (Tah.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), el-Hey’eutu’l-Mırsiyyetu’l-‘Âmmetu li’l-Kitâb, Kâhire 1394/1974. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî el-Bağdâdî, Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (Tah.: Ahmed Muhammed Şâkir), Muessesetu’r-Risâle, 1420/2000. Tarafa b. el-Abd, Divânu Tarafa b. el-Abd (Tah.: Duriyye el-Hatîb, Lutfî es-Sakkâl), el-Müessesetü’l-Arabiyye, Beyrut 2000. Tetik, İbrahim, Tecvîd İlmi: Tarihsel Evveliyatı, Doğuşu ve Gelişim Süreci, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2016. Tevnî, Hasan b Şucâ’ b. Muhammed b. Hasan, el-Mufîd fî İlmi’t-Tecvîd (Tah.: Muhammed Safa Tâhâ Hammûdî), Dâru Ammâr, Amman 2009. Toshiko İzutsu, Kur’ân’da İnsan-Allah İslam Düşüncesinde Islah (Trc.: Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty. Ubeyd b. el-Ebrâs, Dîvânu ‘Ubeyd b. el-Ebrâs (Şrh.: Eşref Ahmed ‘Adre), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1414/1994. Ummânî, Kitâbu’l-Evset fî İlmi’l-Kırâât (Tah.: İzzet Hasan), Dâru’l-Fikr, Dimeşk 2006. Vâfî, Ali Abdu’l-Vâhid, ‘İlmu’l-Luğâ, Mektebetu Nahdet Mısr, Erbil 2004. Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ (Tah.: Şuayb Arnavûd’un gözetiminde muhakkikler topluluğu), Müessesetü’r-Risâle, yy. 1985/1405. Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedru’d-Dîn Muhammed b. Abdillâh b. Behâdir, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (Tah.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, Kâhire 1376/1957. Zuheyr b. Ebî Sulmâ, Dîvânu Zuheyr b. Ebî Sulmâ (Şrh.: Alî Hasan Fâ’ûr), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1408/1988.