Nahiv İlminde İhtisar Geleneği, Teftâzânî’nin el-İrşâd Örneği

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 207 - 226, 30.06.2022

Necmettin Öztürk

https://doi.org/10.56108/ujte.1125139

Cited By: 1

Öz

Bir ilim dalında kısa ve öz bilgiler oluşturmanın yanında hacimli bir eseri kısaltarak özetleme işine ihtisar adı verilmektedir. Birçok ilim dalında muhtasar eserler kaleme alınmıştır. Muhtasar eserler, daha çok ilgili ilim dalındaki veya belli bir kitaptaki zorlukları gidermek, ezberlemeyi kolaylaştırmak, öz bilgiyi ortaya çıkarmak gibi amaçlarla telif edilmişlerdir. Pek çok ilim dalında olduğu gibi nahiv ilminde de ihtisarlar yapılmıştır. Nahiv ilminde ihtisar çalışması bulunan âlimlerden biri de Horasan bölgesinden Mes‘ud b. Ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390)’dir. Tefsir, kelâm, fıkıh, fıkıh usulü, mantık, Arap dili ve edebiyatı gibi ilim dallarında pek çok eser vermiş çok yönlü bir âlim olan Teftâzânî’nin nahiv ilmindeki eserleri yeterince tanınmamaktadır. Onun nahiv alanında dikkat çeken eserlerinden biri de el-İrşâd adlı çalışmasıdır. Teftâzânî’nin bu eserini oğlu Muhammed için 778’de (1376) kaleme aldığı bilinmektedir. Bu makalede Teftâzânî’nin el-İrşâd adlı çalışması ihtisar yöntemi açısından incelenmiştir. Önce nahiv ilminde ihtisar konusuna dair temel bilgiler verilmiş ardından söz konusu eserde bölümlendirme, eserin dili, yer verilen bilgiler ve örnek verme yöntemi ele alınmıştır. Eserin İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’sinin muhtasarı olduğu yönündeki iddia incelenmiştir. Ancak el-İrşâd’ın bu eserin muhtasarı olduğunu gösterir ikna edici deliller bulunamamıştır. Teftâzânî’nin el-İrşâd’ının kısa ve özgün bir muhtasar eser olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, Teftâzânî, Nahiv, el-İrşâd, Muhtasar

تقليد الاختصار في النحو العربي: عينة الإرشاد للتفتازاني

Öz

إنشاء معلومات مختصرة وموجزة في مجال معين و بالإضافة إلى ذلك اختصار كتاب ضخم يسمى اختصارا. تم تأليف كتب مختصرة في العلوم المختلفة الإسلامية. يتم كتابتها في الغالب لإزالة الصعوبات في كتاب معين أو لتسهيل الحفظ. كما هو الحال في العديد من فروع العلم ، تم كتابة الاختصارات في علم النحو. من أحد العلماء الذين كتبوا كتابا مختصرا عن علم النحو مسعود عمر التفتازاني (ت 792/1390). التفتازاني عالم متنوع أنتج العديد من الأعمال في مجالات التفسير والكلام والفقه و أصول الفقه والمنطق واللغة العربية وآدابها. ومع ذلك كتبه في علم النحو ليست معروفة على نطاق واسع مقارنة بأعماله في مجالات أخرى. من أعماله الرائعة في مجال النحو كتاب الإرشاد. كتبه لابنه محمد عام 778 (1376). يدرس هذا المقال عمله المختصر المسمى بالإرشاد. ويقول بعض العلماء إن الإرشاد اختصار للكافية لابن الحاجب. بعد التدقيق في الادعاء ، أنه لا يوجد دليل مقنع على أن الإرشاد مختصر للكافية. ثبت أن الإرشاد للتفتازاني هو كتاب مختصر أصلي في النحو.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, التفتازاني, النحو, الإرشاد, مختصر

Ikhtisar Tradition in Arabic Grammar (Nahw): The Case of Taftazani’s al-Irshad

Öz

In addition to creating short and concise information in a certain discipline, to abridge a voluminous book is called ikhtisar. Mukhtasar (abridged) books have been composed in various disiplines in classical Islam. They are mostly written to eliminate the difficulties a certain book or to facilitate memorization. The nahw (Arabic grammar) is no exception in respect of producing mukhtasar books. One of the scholars who wrote a mukhtasar books on nahw was Mas‘ud Omer at-Taftazani (d. 792/1390). Taftazani is a versatile scholar who produced many works in the fields of tafsir, kalam, fiqh, jurisprudence, logic, Arabic language and literature. However his books on nahw is not widely known compared to his works on other disiplines. One of his remarkable works in the field of nahw is al-Irshad. Taftazani wrote this work for his son Muhammad in 778 (1376). This article studies Taftazani’s mukhtasar work al-Irshad. It is argued by some scholars that al-Irshad is an abridgment of Ibn al-Hajib’s al-Kafiyah. After scrutinising the claim it has been argued that there is no convincing evidence of relations between al-Kafiyah and al-Irshad. It is established that Taftazani’s al-Irshad is an original mukhtasar book on nahw.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, al-Taftazani, Nahw, al-Irshad, Mukhtasar

Kaynakça

• Akçay, Halil. Muhammed b. Seyyid Şerif Cürcânî’nin “er-Reşâd fî Şerhi’l-İrşâd” Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki (Edisyon Kritik). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Arpaçukuru, Osman. “Mutarrizî’nin Arap Gramerine Dair el-Misbâh fi ‘İlmi’n-Nahv Adlı Eserini İhtisar Yoluyla Telif Yöntemi”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirileri Kitabı. 673-687. Karabük, 2021.
• Bahâu’d-Dîn el-Erbilî, Bahâu’d-Dîn ʿAlî b. ʿÎsâ b. Ebî’l-Fetḥ el-Erbilî. Risâletu’ṭ-Ṭayf. b.y.: y.y., ts.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir el-. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr - Riyâḍ ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Benli, Ali. “Bir Cümle Çözümlemesi Örneği: İbnu’s-Sîd el-Batalyevsî’nin Arap Gramerinin Meşhur Örneği ‘Darabe Zeydün Amran’ Hakkındaki Risalesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2021), 469-497.
• Cemâleddîn b. Hişâm, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Yûsuf b. Aḥmed b. ʿAbdullâh İbn Yûsuf، Cemâleddîn İbn Hişâm. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-Ẕeheb fî Mʿarifeti Kelâmi’l-ʿArab. thk. ʿAbdulğanî ed-Daḳar. Suriye: y.y., ts.
• Çelebi, Muharrem. “Cevâlîkī, Mevhûb b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/438-439. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çelebi, Muharrem. “el-Cevâliki’nin el-Muhtasar’da Metodu ve Kaynakları”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi-İzmir 6 (1989), 121-157.
• Çelebi, Muharrem. “İbn Bâbeşâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/343-344. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Çelebi, Muharrem. “Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi-İzmir 5 (1989), 1-31.
• Durmuş, İsmail. “Halef el-Ahmer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/57-59. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail - Gündüzöz, Soner. “Nûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/242-243. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû’l-Beḳâʾ, Eyyûb b. Mûsâ el-Ḥuseynî el-Kefevî el-Ḥanefî. el-Kulliyyât. thk. ʿAdnân Dervîş - Muḥammed el-Mıṣrî. Beyrut: y.y., ts.
• Eroğlu, Muhammed. “Nehhâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/542-543. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• Fadlî, Abdülhadî el-. Muhtasaru’n-nahvi. Cidde: Daru’ş-şurûk, 1980.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman Halîl b. Ahmed b. Amr el- - Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhim es-Samerrâî. Kitâbü’l-ayn. 8 Cilt. Dâru ve mektebetü’l-hilâl, ts.
• Güven, Şahin. “Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri”. Marife 10/2 (2010), 43-46.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Berâat-i İstihlâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/470. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. el-Cumel fî’n-Naḥv. thk. Faḫru’d-Dîn Ḳabâve. b.y.: y.y., 1416/1995.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hazer, Dursun. Sadettin Teftazani ve Arap dili Belagatındaki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
• İbadî, Maan Yahya Muhammed el-. “el-İrşâd li-Sa’deddin Mesûd bin Ömer et-Teftâzânî”. College of Arts – University of Mosul 35/40 (2005 1426), 207-226.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye, ts.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. ed-Dureru’l-Kâmine fî Aʿyâni’l-Mieti’s̱-S̱âmine. thk. Muḥammed ʿAbdulmuʿîd Ḍân. 6 Cilt. Haydarabad: Meclisu Dâirati’l-Maʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1392/1972.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1414/1993.
• İbn ʿAṭiyye, Ebû Muḥammed ʿAbdulḥaḳ b. Ğâlib b. ʿAbdirrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muḥarreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî Muḥammed. Beyrut: y.y., 1422.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’s-Saʿâdât el-Mubârek b. Muḥammed el-Cezerî. en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Ḥadîs̱ ve’l-Es̱er. thk. Ṭâhir Aḥmed ez-Zâvî - Maḥmûd Muḥammed eṭ-Ṭanâḥî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1399/1979.
• İbnu’l-Ḥâcib, İbnu’l-Ḥâcib el-Kurdî el-Mâlikî. el-Kâfiye fî ʿİlmi’n-Naḥv. thk. Ṣâliḥ ʿAbdulʿaẓîm eş-Şâʿir. b.y.: y.y., 2010.
• Jasim, Shifaa Saeed. “Al-Irshad (The Direction) By Saad al-Deen Masud Omar ben Abdullah al-Taftazani (died in 793 A.H.)”. Journal of Educational of Scientific Studies-Al Iraqia University 1/17 (2021), 159-192.
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941. Kılıç, Hulusi. “Harîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/191-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kumbasar, H. Murat. “Taftâzânî’nin (H. 722-792/M. 1322-1390) Eserleri”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 25 (2006), 1-250.
• Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Kâmil fî’l-Luğa ve’l-Edeb. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1417/1997.
• Muberred, Ebû’l-ʿAbbâs Muḥammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Muḳteḍab. thk. Muḥammed ʿAbdulḫâlıḳ ʿAḍîme. 4 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Musannifek, Ali b. Mecdüddin Muhammed. er-Reşâd fî şerhi İrşâdi’l-hâdi. thk. Halil Özcan. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2003.
• Özcan, Halil. “Sa‘deddîn et-Taftazânî ve İrşadu’l-Hâdi Adlı Eseri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/20 (2008), 211-226.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOs̱mân b. Ḳanber el-Ḥâris̱î. el-Kitâb. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1408/1988.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. Buğyetu’l-Vuʿât fî Ṭabaḳâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuḥât. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
• Şemsuddîn ed-Dâvûdî, Muḥammed b. ʿAlî b. Aḥmed el-Mâlikî. Ṭabaḳâtu’l-Mufessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî eş-. Fetḥu’l-Ḳadîr. Dımaşk: y.y., 1414.
• Şirâzî, Alihan el-Medenî. Mûdihür-reşâd fi Şerhil-İrşâd. thk. Seyyid Hüseyin el-Hatemi. Kum, 1436.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesûd bin Ömer et-. “Kitâb’ül-İrşâd”. ed. Hasan Şâzelî Ferhûd. Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, Câmiatü’l-Melik Suûd 11/1 (1984), 313-356.
• Teftâzânî, Saduddin Mesûd b. Fahriddîn Ömer et-. İrşâdü’l-hâdî. thk. Abdülkerim ez-Zebîdî. 1 Cilt. Cidde: Dâru’l-beyâni’l-Arabî, 1405.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ ez-. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Mufaṣṣal fî Ṣınaʿati’l-İʿrâb. thk. ʿAlî bû-Mulaḥḥam. Beyrut: y.y., 1993.
• ʿUkberî, Ebu’l-Beḳâʾ ʿAbdullâh b. el-Ḥuseyn el-Bağdâdî el-. el-Lubâb fî ʿİleli’l-Binâʾi ve’l-İʿrâb. thk. Dr. ʿAbdu’l-İlâh en-Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.