İBN AKÎLE EL-MEKKÎ’NİN “el-CEVHERU’L-MENZÛM” ADLI TEFSÎRİNİN TEFSÎR VE KIRAATLAR AÇISINDAN TAHLİLİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 72 - 96, 31.12.2023

Mustafa Topcu

https://doi.org/10.56108/ujte.1390347

Öz

Allah’ın insanların dünya ve ahiret mutluluğunu sağlaması için indirdiği son kitap Kur’an-ı Kerîmdir. Bu sebeple ulaştığı bütün insan gurupları için tefsir edilmesi bir gerekliliktir. Kur’an’ın ilk müfessiri peygamberimizdir. Ondan sonra sahabe, tâbiîn ve sonrakiler tarafından ihtiyaca göre tefsir edilmiştir. Tefsir alimleri, kendi bakış açılarına göre Kur’ân’ı farklı şekillerde tefsîr etmişlerdir. Bu müfessirlerden birisi de Osmanlı dönemi Mekke’sinde yaşayan Hanefî-Eş’arî mezhebine mensup İbn Akîle el-Mekkî’dir. Her alanda sağlam bir altyapı ve yüksek bir ilim sahibi olmakla beraber, hadisci kimliğiyle ön plana çıkmıştır. Ancak o en kapsamlı ve hacimli eserlerini tefsîr ve tefsîr usulü alanında vermiştir. Onun el-Cevheru’l-Menzûm fi’t-Tefsîri bi’l-Merfû’ min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîne ve’l-Mahkûm adlı eseri, rivayet tefsîrlerine farklı bir bakış ile içinde sadece peygamberimizden gelen merfû’ ve merfû’ hükmünde rivâyetlerin kullanılacağı iddiasıyla yazılmış bir rivâyet tefsîridir. Peygamberimizden direk gelen tefsîr malzemesinin az olduğu kanısını çürütme adına yapılan çalışma, bu yönüyle dikkat çekmektedir. Bu gayeyle yazılan başka bir tefsîr bilinmemektedir. Her türden kıraat farklılıklarına yer vermiştir. İlmi durgunluğun olduğu geç dönem olarak nitelenecek bir zamanda yazılmış bu tefsîr hakkında lokâl olarak yapılmış birkaç çalışmanın dışında henüz kapsamlı bir çalışma yoktur. Bu çalışmada eserin genel bir tanıtımı yapılarak İbn Akîle’nin tefsîrciliği ve Ra’d sûresi özelinde kıraat farklılıklarına yaklaşımı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kırâat, İbn Akîle, el-Mekkî, el-Cevheru’l-Menzûm.

Etik Beyan

Araştırmamı etik kurallara uygun olarak yaptığımı beyan ederim.

Teşekkür

Bizlere yardımlarınızdan dolayı teşekkür ederim.

Kaynakça

• Atalar, Münir. "Osmanlı Yönetiminde Ortadoğu Arap Eyaletleri -Osmanlı-Arap İlişkileri-", Diyanet İlmi Dergi, 37 (1999).
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951.
• Bedir, Murtezâ. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/ Mütekaddimîn ve Müteahhirîn
• Birışık, Abdulhamit. “İbn Akîle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/ İbn Akîle
• Birışık, Abdülhamit. Muhammed b. Akîle ve ez-Ziyâde ve’l-ihsân fÎ ulûmi’l-Kurân’ı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Birışık, Abdülhamit. Muhammed b. Akîle ve ez-Ziyâde ve’l-ihsân fÎ ulûmi’l-Kurân’ı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Cook, Michael. “Muhammed bin Abdülvehhâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/Muhammed bin Abdülvehhâb
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadîs Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Çelebî, Evliyâ. Seyahatnâme. Sad. Tevfik Temelkuran-Necati Aktaş. 10 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyât, 1985.
• ed-Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Abdü’l-ğani el-Bennâ. İthâf-u Fudalai’l-Beşer fi’l-Kırâati’l-Erbea Aşer. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1407/1987.
• el-Ahmed, Rahime bint Ahmed b. Abduh. el-Cevheru'l-manzûm fi’t-tefsîr-i bi’l-Merfû min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîn ve’l-Mahkûm li-İmâm Muhammed b. Ahmed b. Saîd b. Mesûd el-Hanefî el-Meşhûr bi-İbn Akîle min Evveli Sûreti’r-Ra‘d Hattâ Âhiri Sûreti İbrahim. Suudi Arabistan: Melik Hâlid Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• el-Andes, Fehd Alî. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fÎ ulûmi’l-Kurân li-İbn Akîle el-Mekkî. Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât Şarîka Üniversitesi, 1427/2006.
• el-Kettânî, Abdü’l-Hayy. Fihrisü’l-Fehâris ve’l-esbât ve muʿcemü’l-meâcimi ve’l-meşyaḫâtı ve’l-müselselât. 3 cilt. Beyrut: Dâru'l-Garbi'l-İslâmî, 1402/1982.
• el-Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkh-u Ehli’l-Irâk ve Hadîsuhum. Thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Kâhire: Mektebetu’l-Ezheriyye, 2002.
• el-Mekkî, İbn Akîle. el-Cevheru’l-Menzûm fi’t-Tefsîr-i bi’l-Merfû‘ī min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîne ve’l-Mahkûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa koleksiyonu, 58-59-60, Zahriye-Ferağ.
• el-Mekkî, İbn Akîle. el-Cevheru’l-Menzûm fi’t-Tefsîr-i bi’l-Merfû‘ī min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîne ve’l-Mahkûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa koleksiyonu, 61-62), Zahriye-Ferağ.
• el-Mekkî, İbn Akîle. el-Cevheru’l-Menzûm fi’t-Tefsîr-i bi’l-Merfû‘ī min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîne ve’l-Mahkûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa koleksiyonu, 19), Zahriye-Ferağ.
• el-Mekkî, İbn Akîle. el-Cevheru’l-Menzûm fi’t-Tefsîr-i bi’l-Merfû‘ī min Kelâmi Seyyidi’l-Mürselîne ve’l-Mahkûm. İtalya: Milano Biblioteca Ambrosiana Kütüphanesi, 79-80, Zahriye-Ferağ.
• el-Murâdî, Muhammed Halîl b. Alî. Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sânî aşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 1408/1988.
• es-Salih, Suphî. Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• es-Sibâî, Ahmed. Târîh-u Mekke. 2 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-Amme li’l-ihtifâl, 1419/1999.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân trc. Sakıp Yıldız. 2 Cilt. İstanbul: Madve yayınları, 2002.
• ez-Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.
• Görmez, Mehmet. “Tahrîc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/Tahrîc
• Itır, Nureddin. Menhecü'n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadîs. Dımaşk: Dâru'l-fikr, 1418/1997.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-III Köprülüler Devri-. 5 Cilt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Mekke: Tarih-Osmanlı Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/mekke
• Mirdâd, Şeyh Abdullâh Mirdâd Ebü’l-Hayr. el-Muhtasar min Kitâbi Neşri’n-Nevr ve’z-Zehr fî Terâcimi Efâdili Mekke mine’l-karni’l-âşir ile’l-karni’r-râbi’ aşer. Âlemi’l-Ma’rife, Cidde, 1406/1986.
• Özgül, Ömer. İbn Akîle’nin Ikdü’l-Cevâhir fî selâsili’l-Ekâbir Adlı Eseri (Edisyon–Kritik–Tahlîl ), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Şener, Fatma Nur. Cevheru’l-Manzûm’da ukubat ayetlerini Tefsirde Rivâyet Yöntemi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Mekke-i Mükerreme Emirleri. Ankara: T Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
• www.almeshkat.net/Şebeket-ü Mişkâti’l-İslâmiyye. “el-Cevheru’l-menzûm”. (Erişim 1 Kasım 2023). www.almeshkat.net