MUKADDESÂTI TÂZİM İÇİN KULLANILAN BAZI İFADELER VE MANALARI

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 4, 1299 - 1313, 31.12.2022

Hasan Gümüşoğlu

Öz

Bir dinin inanç esasları arasında onun mukaddesâtına hürmet ve tâzimde bulunmak önemli yer teşkil eder. Bununla birlikte tarihe bakıldığında inanların kutsal kabul ettikleri değerlere karşı farklı şekillerde tâzimde bulundukları görülür. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ başta olmak üzere Kur’ân-ı Kerîm, Kâbe-i Muazzama ve peygamber gibi mukaddesâtı tâzim etmenin kalpteki takvadan kaynaklandığı beyan edilmiş ve onları tâzim için bazı ifadelere yer verilmiştir. Allah’ı layıkıyla tâzim edecek ifadeleri bilmenin en sağlıklı yolu, Allah Teâlâ’nın ve Peygamberinin beyanlarını bilmektir. Zira akıl, çoğu zaman tâzimin nasıl ve ne ile yapılacağını bilmekten âciz olduğu gibi insanın tâzim zannettiği bir şeyin Allah katında makbul olmayan hatta merdûd bir şey olması da muhtemeldir. Mukaddesâtı tâzim için kullanılan söz konusu tabirlerin sözlük manaları malum olmakla birlikte ifade ettikleri hususî manaların yeterince inceleme konusu yapıldığı söylenemez. Zira söz konusu ifadeler Müslümanlar arasında yaygın olarak kullanıldığı halde ulaşabildiğimiz çağdaş araştırmalarda bu konuda yapılmış bir çalışmaya rastlayamadık.
Büyük oranda maddiyatın geçerli kılınıp maneviyat ve mukaddesâtın geri plana atıldığı çağımızda mukaddesâtı tâzim için kullanılan ifadelerin manalarının ortaya konulmasının önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu çalışmada söz konusu ifadeleri açıklarken ilgili âyet ve hadislerin yanında İslâmî ilimlere ait temel kaynaklara bakılmakla birlikte özellikle evliyayı tâzim sadedinde söylenen “kaddesallahu sirrahü’l-azîz” ifadesinin açıklanmasında tasavvufa dair eserlere müracaat edilmiştir. Ayrıca kullanıldığı mananın net olmaması sebebiyle “kaddesallahu sirrahü’l-azîz” ifadesi hakkında diğerlerine nispetle daha geniş bir açıklamaya yer vermek zorunda kalınmıştır.
Mukaddesât arasında Allah Teâlâ’yı tâzim ayrı bir öneme sahip olup Allah’a ait isimlerin geçtiği yerde O’na tâzimi ifade eden kelimelerin kullanılması gerekli görülmüştür. Bu ifadelerin çoğunlukla Allah Teâlâ’yı, O’na layık olmayan sıfatlardan nefyetmek (uzak tutmak) ya da layık olan sıfatları O’na ispat etmek manasında kullanıldığı söylenebilir. Allah Teâlâ, Kur’ân’ı, yüce, şerefli ve aziz gibi manalara gelen kerîm sıfatıyla beraber zikrederek onu tâzim etmiş olduğundan Müslümanlar da Kur’ân-ı Kerîm için aynı veya benzer ifadeleri kullana gelmişlerdir. Aynı şekilde Kâbe-i Muazzama, Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere örneklerinde olduğu gibi bazı mukaddes mekânlar için kerîm, şerîf, muazzam, mükerrem ve münevvere gibi kelimelerin kullanılarak tâzimde bulunulmuştur. Hz. Muhammed’i (s.a.v.) tâzim için onun isminin zikredildiği yerde ona salavât okunması vacip kabul edilmiştir. Ashâb-ı kiramdan biri anıldığında “radiyallâhu anh (Allah ondan razı olsun)” denilmesi, vefât eden Müslüman özellikle de âlimler için ise “rahmetullâhi aleyh” ifadesi kullanılmıştır.
Allah Teâlâ’yı, tâzim için kullanılan ifadelerin O’nu kemal sıfatlar ile tavsif, noksan sıfatlardan ise tenzih ermek manasında olduğu söylenebilir. Kur’ân-ı Kerîm ve Kâbe-i Muazzama ile beraber yer alan tabirlerin onların mübarek ve muhterem olduğunu ifade etmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) başta olmak üzere sahabe, ulemâ ve evliyâ için kullanılan tabirler ise daha çok onlara dua niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Mukaddesât, Kur’ân-ı Kerîm, Kâbe, Peygamber, Tâzim

SOME EXPRESSIONS AND THEIR MEANINGS: RESPECTING THE SACRED VALUES

Öz

In every society, it is crucial to respect and honor the religion and its belief systems. From the historical point of view, it is seen that believers venerate the values of their religion in different ways. In Islam, Almighty Allah is the paramount element that is seen the first and the most glorifying holy element, the sacred book the Qur'an, the Kaaba, and the Prophet respectively. In the Quran, it is stated that it is the “taqwa” that comes from the heart of people by releasing certain expressions for the holy ones. Although, such sacred expressions are widely used by the Muslim people, it is almost impossible to find the relevant sacred expressions in the texts of the contemporary studies except some articles in the encyclopedias. In this study, the expressions in different discourses used to glorify the sacred elements have been determined and their meanings have been analyzed in a detailed way. Since the respect for sacred values such as Allah, the Qur'an and, the Kaaba stems from the sense of deep respect innately, it is profoundly significant to clarify the meanings of expressions that signify this respect. In this study, it is aimed to reveal the meanings of these expressions that have been almost a tradition referring to the value of glorifying the sacred. Apart from the dictionary or denotational meanings of such expressions, it is observed that secondary or connotational meanings are attributed to words and expressions with some special meanings depending on their contexts. In conclusion, this study has been conducted to clarify the meanings of the expression “kaddesallahu sirrahü'l-aziz (God bless his/her soul)”, which is used in different contexts to show respect for their values, compared to other appraisal expressions.

Anahtar Kelimeler

Sacreds, The Holy Qur, Kaaba, Prophet

Kaynakça

• Aliyyü’l-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Ali b. Sultan el-Herevî, Şerhu’l-Fıkhı’l-ekber. Beyrut: 1984.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: 1990.
• Bağdâdî, el-Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Câmi‘ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. nşr. Mahmûd et-Tahhân. Riyad: Mektebetü’l- Meârif, 1983.
• Buhârî, Ebu Abdillâh Muhammed b. İsmâil. el-Câmi’u’s-Sahîh. thk. Muhibbüddîn el-Hatîb- Muhammed Fuâd Abdilbâkî. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye,1400.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta’rifât. thk, Abdurramân Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Cezîrî, Abdurrahmân. Kitâbü’l-Fıkh ala’l-mezâhibi’l-erbaa. nşr. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yâkub. Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-kitâbi’l-azîz. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: 1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’l-İmlâ’ fî işkâlâti’l-İhyâ (İhyâü-‘ulûmi’d-dîn’in kenarında). Endonezya: t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kavâ‘idü’l-‘akâ‘id. thk. Mûsâ Muhammed Ali. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1985.
• Hemedânî, Yûsuf. Hayat Nedir (Rürbetü’l-hayât). çev. Necdet Tosun. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: 1982.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkî. Ta’ziyetü’l-müslimîn an ahihi. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Cidde: Mektebetü’s-Sahâbe, 1991.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. nşr. Adil Ahmed-Ali Muhammed müavvıd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnü’l-Mubârek, Abdullah. Kitâbü’z-zühd. nşr. Habibürrahmân el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1979.
• İsfahânî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-Azame. nşr. Rızâullâh b. Muhammed İdris el-Mübârekfûrî. Riyad: Dâru’l-Âsıma, 1988
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ. Külliyât Mucem fi’l-müstalahât ve’l-furûki’l-lügaviyye. nşr. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Taâruf li-mezheb-i ehli’t-tasavvuf. Kahire: 1992.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, 1989.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: 1959.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. nşr. Fatıma Yusuf el-Hıyamî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2004.
• Mihenî, Muhammed b. Münevver b. Ebî Saîd. Esrârü’t-tevhîd fî makâmâti Ebî Sa’îd. trc. İs’âd Abdülhâdî. Kahire: 2007.
• Molla Câmî, Abdurrahman. Tercüme-i Nefahâtü’l-üns. trc. Lâmiî Çelebi. İstanbul: 1289.
• Necmeddîn-i Dâye Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed er-Râzî. Menârâtü’s-sâirîn ve makâmâtü’t-tâirîn. thk. Saîd Abdülfettâh. Kahire: 1993.
• Necmeddîn-i Dâye Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed er-Râzî. İrşâdü’l-mürîd ile’l-Murâd fî tercümeti Mirsâdü’l-ibâd). trc. Kâsım b. Muhammed Karahisarî. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı (İBB A.K.) no: Yz. 0004.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyâ Yahyâ b. Şeref. el-Ezkâr. nşr. Abdülkâdir el-Arnaût. Dımaşk: Matbaatu’l-Mellâh, 1971.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddîn. Levâmiu’l-beyyinât şerhu esmâillâhi Teâlâ ve’s-sıfât. Kahire: el-Matbaatü’ş-Şarkiyye, 1323.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed. Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs. nşr. Abdülkerîm b. Abdillah-Muhammed b. Abdillah. Riyâd: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. Edebü’l-imlâ’ ve’l-istimlâ’. nşr. A. Muhammed Abdurrahmân. Cidde: Matbaatü’l-Mahmûdiyye, 1993.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Bahru’l-ulûm. nşr. A. Muhammed Muavvız-Adil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî. el-Lüm‘a. nşr. Abdülhalîm Mahmûd-Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1960.
• Simnânî, Alâüddevle. el-Urve li ehli’l-halve ve’l-celve. nşr. Necib Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1404.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn. Avârifü’l-meârif. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2006.
• Sülemî, Ebû Abdillâh. Risâletü’l-Melâmetiyye. Ebu’l-Alâ Afîfî. el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve’nin sonunda. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1945.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerir. Câmi‘u’l-beyân an te’vîl âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: 2001. Teftâzânî, Sa‘du’d-dîn Mes‘ud b. Ömer. Şerhu’l-Akâid. İstanbul: 1326.
• Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Hasen el-Hakîm. Hatmü’l-evliyâ. tahk. Osman İsmâil Yahya. Beyrut: Matbatu’l-Katolikiyye, 1965.
• Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali Hakîm. Beyânü’l-fark beyne’s-sadr ve’l-kalb ve’l-fuâd ve’l-lüb. nşr. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kahire: Merkezü’l-Kitâb li’n-Neşr, ts.
• Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Nevâdiru’l-usûl fî ahâdîsi’r-Rasûl. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
• Zernûcî, Burhânülislâm. Ta’lîmü’l-müteallim tarika’t-te’allüm. nşr. Mervân Kabânî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1981.