TEFSİRLERDEKİ ANLAMI BAĞLAMINDA İSTİÂZE ve ONA MÜRADİF İFADELERE DAİR BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 41 - 54, 25.03.2023

Hacı Çiçek

https://doi.org/10.47525/ulasbid.1210441

Öz

Kur’an, Allah’ın, insanlığa evrensel bağlamda gönderdiği en son kitaptır. Gerek yerel gerekse küresel tarafsız şirketler tarafından yapılan anket ve istatistiklere göre dünyada en çok okunup incelenen, hakkında yorumlar yapılan kutsal metinlerin başında Kur’ân gelmektedir. Allah, kişinin Kur’ân okuyacağı esnada kovulmuş şeytanın şerrinden kendisine sığınılmasını emretmiştir (Nahl, 16/98). Kur’ân ve tefsir literatüründe bu kavrama “istiâze” denmiştir. Şeytan, her zaman ve mekânda insanların zihnini bulandırmaya çalıştığı gibi özellikle Müslümanın hayatına şekil verecek olan Kur’ân’ı okuma sürecinde de aynı işlevini icra edecektir. Onun işlevi, bazen okuyan kimsenin okuduğunu üstün körü geçme, bazen hayatında uygulamama, bazen de Kur’ân’a mesafeli durmasına yönelik olabilir. Bu nedenle henüz yolun başında iken Kur’ân okuyan kimsenin bütün olası yanlışlıklara girmemesi için istiâzede bulunması tavsiye edilmiştir. İstiâze, bir bakıma girilen yolun start noktasında tarafın seçilmesidir. Başka bir ifadeyle istiâze, şeytandan ve onun muhtemel saptırmalarından uzak durmanın ve her şeye gücü yeten Yüce Allah’ın himayesine girmenin ilanıdır. Nitekim şeytanın şerrinden Allah’ın korumasına sığınan kimselerin üzerinde şeytanın hiçbir egemenliği olmayacaktır (Nahl, 16/99). Şeytanın egemenliği, sadece onu dost edinen, onun yanından uzaklaşmayan ve Allah’ın korumasını kabul etmeyenler üzerindedir (Nahl, 16/100). Kur’ân, aynı zamanda duayı, kişinin değerine bir ölçü yapmıştır. Dua etmeyenin, Allah’ın katında hiçbir değerinin olmayacağını bildirmiştir (Furkân, 25/77). Bu çalışmada duaların en önemlilerinden biri sayılan istiâze’nin sözcük ve terim anlamları, istiâze sözcüğüne eşanlamlı kavramlar, öteden beri bilinen istiâze ibaresinin dışında dile getirilen bazı dualar ele alınmış, onların sosyal ve kültürel hayattaki etkileri analitik bir formatta değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, İstiâze, Dua, Şeytan, istiâzah

AN ASSESSMENT OF THE WORD “İSTİAZAH”: A PERSPECTIVE ON THE CONTEXTUAL MEANING AND INTERPRETATIONS

Öz

The Qur'an is Allah’s last holy book to humanity in a universal context. According to the surveys and statistics made by both local and global fair and impartial companies, the Qur’an is one of the most widely read and studied holy texts in the world along with the comments on it. Allah ordered that a person should seek refuge from the evil of the expelled Satan from heaven while reciting the Qur’an (Nahl, 16/98). This concept is called “istiâzah” in the Qur'an and expository literature. Satan performs the same function in the process of reading the Qur’an, which shapes the life of a Muslim, especially as Satan tries to confuse people’s minds at all times and settings. The main reason for Satan’s temptation is underlined within the fact that sometimes a person who reads the Qur’an does not perceive the teachings well and therefore, the person is unable to apply them to his real life and this situation causes a distance between him as a believer and the Qur’an. For this reason, it is recommended that a person who starts to read the Qur’an should make “istiâzah” to avoid all possible mistakes. “İstiâzah” is, in a way, choosing his side at the beginning of the road that he is going to enter. In other words, “İstiâzah” is the declaration of staying away from Satan and his possible diversions while entering the protection of Almighty Allah. As a matter of fact, Satan has no dominion over those who take refuge in Allah’s protection from the evil of Satan (Nahl, 16/99). The kingdom of Satan is only over those who take him as a close person with strong bounds and do not accept the protection of Allah (Nahl, 16/100). The truth is that the Qur’an helps prayer to become a virtuous person. He stated that the one who does not pray will have no value and purification in the sight of Allah (Furkân, 25/77). In this study, the word “istiâzah” and its multiple meanings, for example, its synonyms and the connotations known as the most important and comprehensive words of prayers are discussed and evaluated with regard to their effects on social and cultural life in an analytical format

Anahtar Kelimeler

Qur'an, tafsir, istiâzah, prayer, satan

Kaynakça

• Abdullah b. Mübârek, Ebû Abdurrahmân b. Vâzıh el-Hanzalî el-Mervezî. Kitâbü’z-zühd ve’r-rekâik. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Matbaatü’l-İslâmiyye,1982.
• Abdüllâhim, Süleymân b. İbrâhîm. el-Lübâb fî tefsîri’l-istiâz ve’l-besmele ve fâtihati’l-kitâb. Riyâd: Dârü’l-Müslim, 1999.
• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî. Tefsîr. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1419.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘âni fi tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-sebi’l-mesânî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1415.
• Bagavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd el-Ferrâ. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Bereketî, Muhammed Amîm el-İhsân el-Müceddidî. et-Tarîfâtü’l-fıkhiyye. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. Beyzâvî, Nasıruddîn Ebû Said Abdullâh b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Beyrût: Dârü İhyâ Türasi’l-Arabî, 1997.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. Sâhîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1979.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-Arabiyye. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Dehlevî, Şâh Veliyullah. Huccetullâhi’l-bâlîğa. thk. Seyyid Sâbık. Beyrût: Dârü’l-Cîyl, 2005.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-me‘âcim el-Arabiyye. çev. Muhammed Selîm en-Na‘îmî. Bağdat: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İ‘lâm, 1979.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. Tuhfetü’l-erîb bimâ fi’l-Kurʾân mine’l-garîb. thk. Semîr el-Meczûb. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1999.
• Ebussuûd Efendi. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, ts. Ebû Zehra, Muhammed. Zehretü’t-tefâsîr. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Arabî, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. Beyrût: Dârü İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2001. Fârâbî, Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm. Mu‘cemu dîvâni’l-edeb. Kâhire: Dârü’ş-Şa‘b, 2003.
• Fâsî, Ebü’t-Tayyib Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî. Şifâʾü’l-garâm bi-ahbâri’l-Beledi’l-harâm. Beyrût: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr. Kitâbü’l-ayn. Kâhire: Dârü Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yakûp. Besâʾiru zevi’t-temyîz fî letâʾifi’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kâhire: Lecne İhyâ Türâsi’l-İslâmî, 1996.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yakûp. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrût: 2005.
• Hâzin, Ali b. Muhammed, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl, tsh. Muhammed Ali Şâhîn. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1415.
• Hicâzî, Muhammed Mahmûd. et-Tefsîrü’l-vâdıh. Beyrût: Dârü’l-Cîyl el-Cedîd, 1993.
• Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Alî b. Cübâre. el-Kâmil fi’l-ḳırâʾât el-arbaîn ez-zâide aleyhâ. thk. Cemâl b. Seyyid Rufâî. Kâhire: Müessesetü Semâ, 2007.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcuddîn Ömer b. Ali en-Nu‘mânî. el-Lübâb fî ulûmi'l-kitâb. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tûnus: Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Atıyye el-Endülüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Battâl el-Kurtubî, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdülmelik. Şerhu’l-Câmiʿi’s-sahîh’i (Şerhu İbn Battâl ʿalâ Sahîhi’l-Buhârî. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. Beyrût: Şirketü Dâri’l-Erkam, H/1416.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheretü’l-lüga. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebi’s-Sedâd el-Malekî, Abdülvâhid b. Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’n-nesîr ve’l-azbü’n-nemîr. thk. Ahmed Abdullah Ahmed el-Mukrî. Cidde: Dârü’l-Fünûn, 1990.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. İdrîs. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Es‘ed Muhammed Tayyib. Riyâd: Mektebetü Nazzâr Mustafa el-Bâz, H/1419.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed el-Absî. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, H/1409.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris Zekeriyya. Mu‘cemu mekâyisi’l-lüga. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1991.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddîn. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1419.
• İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. Beyrût: Dârü Sâdır, 1300.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursî. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a’zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türasi’l-Arabî, 1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2001.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtım Sâlih ed-Dâmin. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, H/1412.
• İzmîrî, Mustafa b. Abdurrahman b. Muhammed. Tahrîrü’n-neşr min tarîkı’l-ʿaşr. thk. Hâlid Hasan Ebü’l-Cûd. Riyâd: Dârü Edvâi’s-Selef, 2007.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî. el-Külliyât mu’cemu fî’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lügaviyye. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964. Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kurʾân. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 2003.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahmân. et-Tadabbür ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân bi sahîhi’s-sünen. Lübnân: Mektebetü Mişkât el-İslâmiyye, 2014.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîrü’l-Mâturîdî/Te’vîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslûm. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. Tefsîru’l-Ḳurʾân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Merâgî, Ahmed b. Mustafâ. Tefsîrü’l-merâgî. Kâhire: Mektebetü ve Matbaatü Mustafâ el-Babî el-Halebî,1946.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şahhata. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâs, 2002.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc b. Cebr el-Mekkî el-Mahzûmî. Tefsîrü Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebü’n-Neyl. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîsa, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Haccâc. Sahîhu Müslim. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi’l-muʿrib. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed, Sünen, Beyrût: Dârü İhyai’t-Türâsi’l- Arabî, ts. Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. Beyrût: Dârü’l-Kelim et-Tayyib,1998. Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd b. Sa‘d b. Ebî Himyer. Şemsu’l-ʿülûm ve devâʾü kelâmi’l-Arab mine’l-külûm. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Muâsır, 1999.
• Nevevî, Muhammed b. Ömer, Ebû Abdilmu‘tî Muhammed b. Ömer el-Câvî el-Bentenî. Merâhu lebîd li-keşfi maʿne’l-Kurʾâni’l-mecîd. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1417.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn Hasen b. Muhammed b. Huseyn el-A‘rec. Garâibü’l-Kurʾân ve reğâibü’l-furkân. Beyrût: Dârül-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhibbuddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu taybeti’n-neşri fî’l-kırââti’l-‘aşr. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ömer, Ahmed Muhtâr Abdülhamîd. Mü‘cemü’l-lügati’l-Arabiyye el-muâsıra. Kâhire: Alemü’l-Kütüb, 2008.
• Pânîpetî, Senâullah. et-Tefsîrü’l-Mazharî. Gulâm Nebî et-Tunûsî, Pakistân: Mektebetü’r-Rüşdiyye, H/1412.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhü’l-gayb. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Rızâ, Reşîd. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Hakîm (Tefsîrü’l-menâr). Kâhire: nşr. Heyet, 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kurʾân. Beyrût: Dârü İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdulcabbâr. Tefsîrü’l-Kur’ân, thk. Komisyon. Riyâd: Dârü’l-Vatan, 1997.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürrü’l-maṣûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, ts.
• Sıddîk Hasan Hân, Ebü’t-Tayyib Muhammed el-Kannevcî, Fethü’l-beyân fî mekâsidi’l-Kur’ân, Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1996.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî. el-Havâtır havle’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kâhire: Matbaatü Ahbâr el-Yevm, 1997.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî. Câmiʿu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tantavî, Muhammed Seyyid. et-Tefsîrü’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dârü’n-Nahda, 1997.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sâlih et-Temîmî. Tefsîrü Sûreti Âli İmrân. Riyâd: Dârü İbni’l-Cevzî, H/1435.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-Mecîd, thk. Komisyon, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Kâhire: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve üyûni’l ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl.Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâğa. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.