Zahid-Sûfî Ayrımı: İbnü’l-Cevzî’nin Ebû Nuaym’a Yönelttiği Eleştiri Özelinde Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 1, 211 - 232, 27.06.2025

İslim Gümüştekin

https://doi.org/10.51447/uluid.1638110

Öz

Tasavvuf tabakât literatüründe biyografisine yer verilen sûfîlerin isimleri hakkında genel bir mutabakat söz konusudur. Bununla birlikte literatüre kaynaklık eden isimlerin başlangıcı hususunda sûfî-müellifler arasında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Ebû Nuaym’ın (öl. 430/1038) Ḥilyetü’l-evliyâ’sı, sûfîliğin kökenini sahâbe nesline kadar dayandırır ve onları bu literatürün kurucu isimleri olarak konumlandırır. İbnü’l-Cevzî (öl. 597/1201) Ṣıfatü’ṣ-ṣafve’sinde, Ebû Nuaym’ı bazı tercihlerinden dolayı eleştirir. Bunlar arasında en dikkat çekeni, bu çalışmaya konu edindiğimiz zahid ve sûfî tipolojileri arasında herhangi bir ayrımı gözetmeksizin her iki grubu tasavvuf ekseninde değerlendirmesidir. Esasen bu zahid-sûfî ayrımı sorunsalı, hem İbnü’l-Cevzî’nin tasavvufa bakışını hem de Ebû Nuaym’ın ilgili anlatımının gerekçelerini takip edebileceğimiz bir çerçeveye sahiptir. Bu doğrultuda cevap aradığımız soru, Ebû Nuaym’ın neden zahid ve sûfîler arasında ayrım yapmaksızın kapsamlı bir evliya tasnifi oluşturduğu ile İbnü’l-Cevzî’nin bu yaklaşıma yönelttiği eleştirilerin hangi temel fikir ayrışmasına dayandığıdır. Çalışmamızda, Ebû Nuaym’ın tasavvufu daha kapsayıcı sunan tasnifi ile İbnü’l-Cevzî’nin zühdü merkeze alarak sûfîliği sorguladığı tutumu, metinler arası karşılaştırmayla analiz edilmiştir. Bu analiz Ebû Nuaym’ın tasnifinin, sahâbeden itibaren çeşitli formlarda tezahür eden velayet tipolojilerini, tasavvuf başlığı altında bütünleştiren kuşatıcı bir model sunduğunu göstermektedir. Diğer taraftan İbnü’l-Cevzî’nin zühdü saf ve doğru dindarlık modeli, sûfîliği ise bidat ve yozlaşma unsuru olarak konumlandırdığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla İbnü’l-Cevzî’nin tutumu, Sünnî paradigma içerisinde tasavvufla ilgili oluşan uzlaşıyı sorgulayan ve Hanbelî gelenek içinden yükselerek selefî duyarlılıklarla mevcut dengelere eleştiri getiren bir tavrı yansıtır. Sonuç itibariyle zahid-sûfî ayrımına yönelik eleştirinin yalnızca kavramsal bir tartışmadan ibaret olmadığı; Hanbelî mirasın sûfî kimliğine yönelik bir direnç taşıdığı ve tasavvufun Sünnî söylemdeki meşruiyet zeminini yeniden tartışmaya açtığı bir girişim olarak değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Ebû Nuaym , İbnü’l-Cevzî , Tabakât Literatürü , Zahid-Sûfî Ayrımı.

The Distinction Between Ascetic and Ṣūfī: An Evaluation of Ibn al-Jawzī’s Criticism of Abū Nuʿaym

Öz

The ṭabaqāt literature of Ṣūfism generally reflects a consensus regarding the names of the Ṣūfīs whose biographies are included. There is no consensus among Ṣūfī authors on the earliest figures linked to the emergence of literature. Abū Nuʿaym’s Ḥilyat al-Awliyā’ roots Ṣūfism in the era of the Companions, portraying them as the founders of its literary tradition. In Ṣifat al-ṣafwa, Ibn al-Jawzī criticizes Abū Nuʿaym for certain of his choices. The most notable among these is his assessment of both ascetics and Ṣūfīs within the framework of Ṣūfism, without drawing any distinction between the two typologies-an issue we take up as a subject of analysis in this study. The ascetic–Ṣūfī distinction offers a lens for examining both Ibn al-Jawzī’s view of Ṣūfism and Abū Nuʿaym’s narrative rationale. Accordingly, this study focuses on Abū Nuʿaym’s undifferentiated classification of ascetics and Ṣūfīs, and the underlying intellectual tensions that inform Ibn al-Jawzī’s critique of this approach. Our study analyzes Abū Nuʿaym’s inclusive classification of Ṣūfism and Ibn al-Jawzī’s ascetic-centered, critical approach through intertextual comparison. This analysis shows that Abū Nuʿaym’s classification unifies diverse models of sainthood, dating back to the Companions, under the broader framework of Ṣūfism. Ibn al-Jawzī, by contrast, upholds asceticism as the authentic form of piety, while depicting Ṣūfism as a deviation marked by bidʿa and degeneration. Influenced by Salafī-leaning Ḥanbalī thought, Ibn al-Jawzī challenges the Sunnī consensus on Ṣūfism, expressing not just a conceptual critique but a deeper resistance to Ṣūfī identity and its place in Sunnī discourse.

Anahtar Kelimeler

Ṣūfism , Abū Nuʿaym , Ibn al-Jawzī , Ṭabaqāt Literature , The Distinction Between Ascetic and Ṣūfī.

Kaynakça

• Al-Kaisi, Meis. “Sufi Apologia in the Guise of Biography: The Case of Abū Nu‛aym al-Iṣfahānī’s Ḥilyat al-awliyā’ wa-ṭabaqāt al-aṣfiyā’”. British Journal of Middle Eastern Studies 43/1 (2016), 115-134.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Chabbi, Jacqueline. “Abū Nuʿaym al-Iṣfahānī” ed. K. Fleet vd. Encyclopaedia of Islam (3. Edisyon). Brill: 2011. Erişim 24 Aralık 2024. https://doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_23648
• Demirli, Ekrem. ““Zahirî” İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007), 222-223.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyâʾ. thk. Sâmî Enver Câhîn. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Eraslan, Soner. Sûfî Tabakât Literatürünün Ortaya Çıkışı. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Erginli, Zafer. Tasavvuf Düşüncesinde Muhâsibî. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008.
• Eser, Kadir. “Ashâbü’l-Hadîs ve Selefîler Nazarında Tasavvufun Meşruiyeti ve Bâtınî Bilginin İmkânı”. Eskiyeni 47 (Eylül 2022), 573–603. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1126497
• Gargu Karadeniz, Hatice. Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İs-tanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Held, Pascal. “Ibn al-Jawzī’s Critique of Sufism in Talbīs Iblīs: A Re-Examination”. Stu-dia İslamica 117 (2022), 88-126.
• Hurvitz, Nimrod. The Formation of Hanbalism: Piety into Power. London: Routledge Curzon, 2002.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-maḥcûb. thk. Mahmûd Âbidî. Tahran: Sürûş, 1387hş.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. thk. Muhammed Munîr ed-Dımeşkī. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1948.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Mevżûʿât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1968.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Menâḳıbu’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. ed. ve çev. Michael Cooperson. 2 Cilt. New York: New York University Press, 2013.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. nşr. Mahmûd Fâhûrî - Muhammed Revvas Kalʿacî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, 1985.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Klasik Düşünce Okulu. “Ekrem Demirli, Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb Okumaları, 6. Seminer”. YouTube. 18 Mart 2019. https://www.youtube.com/watch?v=1lkZFkE0eAA&list=PLADMQ9VgSO5lAWRB5CoFj8QO6Ig_9i99H&index=7
• Klasik Düşünce Okulu. “Ekrem Demirli, Kuşeyri Okumaları, 5. Seminer”. YouTube. 18 Haziran 2020. https://www.youtube.com/watch?v=EkGKIx5OJTg&list=PLADMQ9VgSO5ktTpA5auhL039M0yJtAyX1&index=6
• Koca, Ferhat. “İslam Düşünce Tarihinde Selefîlik: Tarihsel Serüveni ve Genel Karakteristiği”. İlahiyat Akademi Dergisi 1/1-2 (2015), 15-70.
• Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş‘arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Koç, İsa. Hanbelî Literatürün İslam Mezhepleri Tarihi Kaynakları Geleneğindeki Yeri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2024.
• Koçinkağ, Mansur. İmâm Şâfiî’yi Ehl-i Hadis Ekolü İçinde Değerlendirmek Mümkün müdür?. Theosophia: Felsefe, İlahiyat, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi = Journal for Philosophy, Theology, Social Sciences and Humanities 1 (2020), 1-13.
• Lapidus, Ira M. “State and religion in Islamic societies”. Past & Present 151 (1996), 3-27.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Melchert, Christopher. “Abū Nuʿaym’s Sources for Ḥilyat al awliyāʾ, Sufi and Traditionist”. Les maîtres Soufis et leurs disciples: IIIᵉ-Vᵉ siecles de l’hegire (IXᵉ-XIᵉ s.) Enseignement, formation et transmission. ed. Geneviève Gobillot - Jean-Jacques Thibon. 145-159. Beyrut: Presses de l’ifpo, 2012.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Selvi, Dilaver. “Sûfîlerin Ricâlü’l-Gayb Tanımı, Taksimi ve Buna Dayanak Yaptıkları Hadisler”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2/32 (2013), 111-137.
• Orhan, Abdullah Taha. “Bir Giriş Denemesi: Sülemî’nin Tabaḳāt’ında Zühd Kavramının Kullanımı Tasavvuf Tarihi Dönemlendirmesi Bağlamında Okunabilir mi?”. ULUM 7/1 (Temmuz 2024), 63-86. https://doi.org/10.54659/ulum.1497570
• Picken, Gavin. Spiritual Purification in Islam the life and Works of al-Muhasibi. Londra: Routledge, 2011.
• Soğukoğlu, Fehmi. “İbnü’l-Cevzî ve Birgivî’nin Tasavvuf Eleştirisi”. Researcher: Social Science Studies 6/4 (2018), 118-128.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. “Kitâbü’l kelâmi’ş-Şâfiî fi’t-tasavvuf”. thk. Muhammed Sûrî, Mecmûa-i Âsâr-ı Sülemî. ed. Nasrullah Pürcevâdî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1388hş.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. İlk Zâhid ve Sûfîler: Tabakâtu’s-sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Yamanus, Ayşe Nur. Eş‘arî Hadis Ekolü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.