Klasik Arap Edebî Tenkidinde Nesnelliğin İmkânı Üzerine: Nâbiga ez-Zübyânî ile Hassân b. Sâbit Tartışması ve “Mina” Şiiri Üzerindeki Değerlendirmeler Bağlamında

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 125 - 155, 13.06.2023

Zeynel Abidin Soysal

https://doi.org/10.51447/uluifd.1240122

Öz

Bir şeye iyi/güzel veya kötü/çirkin hükmü verme noktasında genel-geçer ölçütler var mıdır? Bu ölçütlerin ve dolayısıyla ortak yargıların varlığı mümkünse gerekçelendirmeler nasıl şekillenir? Bunların teoride gerçekleşebildiği/gerçekleşebileceği varsayılsa bile uygulamadaki karşılığı ne kadar olabilir? Bu tür sorular her ilmî disiplinin cevaplamaya çalıştığı önemli sorulardır. Ancak bu çalışmadaki muhatabı klasik Arap edebî tenkit disiplinidir. Bu çalışmada tenkitte nesnelliğin imkânı uygulamalı iki örnek üzerinden ele alınmıştır. Kudâme b. Caʿfer (öl. 337/948), Merzübânî (öl. 384/994), İbn Cinnî (öl. 392/1002), Merzûkī (öl. 421/1030), Sekkâkî (öl. 626/1229) ve İbn Ebü’l-İsbaʿ el-Mısrî (öl. 654/1256) gibi önemli eleştirmenlerin taraf oldukları Nâbiga ez-Zübyânî (öl. 604) ve Hassân b. Sâbit (öl. 60/680) tartışması, üzerinde durulan ilk meseledir. İkinci mesele ise İbn Kuteybe’nin (öl. 276/889) “lafzı güzel, manası zayıf” şiire örnek olarak zikrettiği ve İbn Tabâtabâ (öl. 322/934), Ebu Hilâl el-Askerî (öl. 400/1009), Kâdı Cürcânî (öl. 392/1001-1002), Abdülkâhir Cürcânî (öl. 471/1078-79), İbnü’l-Esîr (öl. 637/1239) ve Kazvîni (öl. 739/1338) gibi önemli münekkitler tarafından farklı değerlendirmelere tabi tutulan beyitlerdir. Bu değerlendirmedeki yorumlara ve ulaştıkları sonuçlara göre çalışmada münekkitler taksim edilmiştir. Bu yolla ölçüt, hüküm ve gerekçelendirme üçlüsü dikkate alınmış ve nesnelliğin imkânı ile ilgili birçok somut veriye ulaşılmıştır. Tüm bu veriler ışığında edebî tenkitte genel-geçer ölçütlere ve ortak yargılara ulaşmanın oldukça zor olduğu mülahaza edilmiştir. Bununla beraber ölçüt, hüküm ve gerekçelendirmenin güçlü bir şekilde ortaya konması durumunda ortak zeminde buluşma imkanının arttığı kaydedilmiştir. Aynı zamanda bu tür çalışmaların iʿcâz meselesine dair farklı açılımlar sağlayabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Tenkit, Nâbiga, Hassân b. Sâbit, Nesnellik, Ölçüt, Hüküm, Gerekçelendirme.

On the Possibility of Objectivity in Classical Arabic Literary Cri-ticism: In the Context of the Debate Between Nābiga al-Zubyānī-Hassān b. Sābit and the Evaluation of the Poem “Mı̇na”

Öz

Are there common criteria for judging something good-beautiful or bad-ugly? If the existence of these criteria, and therefore common judgments, is possible, how do justifications take shape? Even if it is assumed that they can be realized in theory, how much can they be realized in practice? These are important questions that every scientific discipline tries to answer. However, his addressee in this study is the discipline of classical Arabic literary criticism. In this study, the possibility of objectivity in criticism is discussed through two practical examples. The debate between al-Nābiga al-Zubyānī (d. 604) and Hassān b. Sābit (d. 60/680), which was taken sides by important commentators such as Qudāma b. Jaʿfar (d. 337/948), al-Marzubānī (d. 384/994), Ibn Jinnī (d. 392/1002), al-Marzūqī (d. 421/1030), al-Sakkākī (d. 626/1229), and Ibn Abū al-Isbaʿ al-Misrī (d. 654/1256) is the first issue to be addressed. The second issue is the poem that Ibn Qutayba (d. 276/889) cites as an example of “beautiful in wording but weak in meaning” and which is cited by important critics such as Ibn Tabātabā (d. 322/934), Abu Hilāl al-Askarī (d. 400/1009), Qādī Jurjānī (d. 392/1001-1002), Abdulqâhir Jurjānī (d. 471/1078-79), Ibn al-Asīr (d. 637/1239) and al-Qazwīni (d. 739/1338). According to the comments in this evaluation and the results they reached, the critics were divided in the study. In this way, the triad of criterion, judgment and justification were taken into consideration and many concrete data about the possibility of objectivity were reached. In the light of all these data, it has been considered that it is quite difficult to reach general-valid criteria and common judgments in literary criticism. However, it was noted that if the criteria, judgment and justification are presented in a strong way, the possibility of meeting on common ground increases. At the same time, it was concluded that such studies can provide different insights into the issue of iʿjāz.
*[You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Criticism, Nābiga, Hassān b. Sābit, Objectivity, Criterion, Judgment, Justification.

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Kitâbü’ṣ-ṣınaʿateyn. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Unsûriyye, 1998.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. Şerḥü’t-telḫîṣ. thk. Muhammed Mustafa Ramazan Sofya. Trablus: el-Menşeetü’l-Âmme li’n-Neşr, 1983.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. İʿcâzü’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dârü’l-Meârif, 5. Basım, 1997.
• Berkūkī, Abdurrahmân b. Abdirrahmân b. Seyyid b. Ahmed. et-Telḫîṣ. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1904.
• Boyalık, M. Taha. Dil, Söz ve Fesâhat: Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Sözdizimi Nazariyesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrârü’l-belâġa. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1991.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdilazîz b. el-Hasen el-Kâdî. el-Vesâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫuṣûmih. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim - Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Ḫaṣâiṣ. 3 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2010.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-kirâat ve’l-îżâḥi ʿanhâ. 2 Cilt. Kahire: Vizâretü’l-Evkāf el-Meclisü’l-Alâ li’ş-Şuûnî’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Ebü’l-İsbaʿ, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm (Abdüsselâm) b. Abdilvâhid b. Zâfir el-Mısrî. Taḥrîrü’t-taḥbîr fî sınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nesr. thk. Hafnî Muhammed Şeref. Ka-hire: el-Cumhûriyyetü’l-Arabiyyetü’l-Müttahada, el-Meclisü’l-Alâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiy-ye, Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, ts.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah ed-Dîneverî. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâ. thk. Ahmed Mu-hammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2002.
• İbn Munkız, Ebü’l-Hâris (Ebü’l-Muzaffer) Müeyyidüddevle Necmüddîn Üsâme b. Mürşid b. Alî b. Mukalled b. Nasr. el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr. thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdül-mecîd. Kahire: el-Cumhûriyyetü’l-Arabiyyetü’l-Müttahada, Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdü’l-Kavmî, el-İklîmü’l-Cenûbî, el-İdâretü’l-Âmme li’s-Sekâfe, 1960.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen b. el-Ezdî el-Mesîlî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Mu-hammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• İbn Tabâtabâ, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hasenî el-Alevî. ʿİyârü’ş-şiʿr. thk. Abdülaziz b. Nâsır el-Mâni. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî. Şerḥü’l-mufaṣṣal. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullâh b. Muhammed. el-Câmiʿü’l-kebîr fî ṣinâʿati’l-manẓûm mine’l-kelâmi ve’l-mensûr. thk. Mustafa Cevâd. Bağdat: Matbaatü’l-Mecmai’l-İlmî, 1955.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullâh b. Muhammed. el-Mes̱elü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1999.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. el-Eġânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dârû Sâdir, 3. Basım, 2008.
• İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. el-Aṭvel. thk. Abdülhamid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kartâcennî, Ebü’l-Hasen Henîüddîn Hâzim b. Muhammed b. Hasen b. Muhammed. Min-hâcü’l-büleġâ ve sirâcü’l-üdebâ. thk. Muhammed Habîb İbnü’l-Hoca. Beyrut: Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 3. Basım, 1986.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kudâme b. Caʿfer, Ebü’l-Ferec b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib. Naḳdü’ş-şiʿr. İstanbul: Matbaa-tü’l-Cevâib, 1885.
• Merzûkī, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen. el-Emâlî. thk. Yahya Vehîb Cubûrî. Beyrut: Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1995.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. el-Muvaşşaḥ fî meâḫiẕi’l-ʿulemâ ʿala’ş-şuʿarâ. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Moran, Berna. Edebiyat Kuramları ve Eleştiri. İstanbul: İletişim Yayınları, 7. Basım, 2002.
• Sayın, Şara. “Edebiyat Metni Yorumunda Nesnellik Sorunu”. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi 0/9 (Şubat 2012), 183-190.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî. Miftâḥü’l-ʿulûm. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâfî. ʿArûsü’l-efrâḥ fî şerḥi telḫîṣi’l-miftâḥ. thk. Abdülhamid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2003.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh. el-Muṭavvel ʿala’t-telḫîṣ. İstanbul: Dersaadet, 1890.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. thk. Mâzin Mübarek. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 5. Basım, 1986.