Kur’an’da Adalet Kavramı ve İslam Muhakeme Hukukuna Göre Adil Yargılama

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 175 - 204, 13.06.2023

Hüseyin Karayaka

https://doi.org/10.51447/uluifd.1166365

Öz

Tarihin bütün dönemlerinde ve bütün medeniyetlerde insanlar, daha güvenli ve huzurlu olacağı ideal bir yaşam biçimini arzulamış ve bunun ancak adil bir yönetimle mümkün olacağını düşünmüştür. Fakat bu adil yönetim şeklinin ne olduğu ve nasıl uygulanacağı hususunda bir ittifak sağlanamamış, herkes kendi inanç, mizaç ve kültürünün etkisi ile çeşitli yöntemler önermişlerdir. Arzu edilen bu ideal yaşam biçimini gerçekleştirmek ve adil bir düzeni sağlamak üzere dinler ve hukuk sistemleri belli düzenlemeler getirmişlerdir. Getirilen bu düzenlemeler, insanların haklarını koruduğu ve onlardan zararı giderdiği oranda adil kabul edilmiş ve toplum tarafından memnuniyetle karşılanmıştır. Adalet konusu tarih boyunca hukuk felsefesi alanında daima canlılığını korumuş ve adeta insanlara yol gösteren bir kutup yıldızı olmuştur. Biz de bu çalışmamızda bir makalede ele alınacak boyutta Kur’an’da adalet mefhumunun ne olduğunu ve adaletin en somut uygulama sahası olan İslam muhakeme hukukunda adil yargılama usulünün nasıl işlediğini göstermeyi amaçlamaktayız. Böylece İslam hukukunun ilk kaynağı olan Kur’an’ın, adaletin tesisine yönelik prensiplerinin ve adil yargılama bağlamında İslam muhakeme usulünde adaleti temine yönelik ilkelerin neler olduğunu ifade etmiş olacağız.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Kur’an, Adalet, Adil Düzen, Adil Yargılama, İslam Muhakeme Hukuku.

The Concept of Justice in the Qur'an and Fair Trial According to Islamic Procedural Law

Öz

In all periods of history and in all civilizations, people wanted an ideal life style that would be more secure and peaceful and thought that this would only be possible with a fair administration. However, an alliance could not be reached on what this fair management method is and how it should be applied, and everyone suggested various methods with the influence of their own belief, temperament and culture. Religions and legal systems have brought certain regulations in order to realize this desired ideal life style and to ensure a fair order. These regulations were accepted as fair to the extent that they protected the rights of the people and removed the harm from them and were welcomed by the society. In this study, we aim to show what the concept of justice is in the Qur'an and how the fair trial procedure works in Islamic law of procedure, which is the most concrete application area of justice. Thus, we will have expressed what are the principles of the Qur'an, the first source of Islamic law, the principles of establishing justice, and the principles of ensuring justice in the Islamic procedure.
*[You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, The Qur, Justice, Fair Order, Fair Trial, Islamic Procedural Law.

Kaynakça

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
• Aktaş, Sururi. “Asgari Adalet Kavramlaştırması Üzerine: Adaletin Asgari İlkeleri”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12/1 (2021), 209-225. https://doi.org/10.21492/inuhfd.863401
• Algül, Hüseyin. “Mûte Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/385-387. İstan-bul: TDV Yayınları, 2006.
• Ali Haydar Efendi. Düreru’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Ebü’z-Ziya, 1330.
• Aslan, Nasi. İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri. Ankara: İlahiyat, 2005.
• Aslan, Nasi. İslam Yargılama Hukukunda “Şühûdü’l-Hal” Jüri. Adana: Karahan Kitapevi, 2. Basım, 2018.
• Aslan, Nasi. “Kur’an ve Sünnete Göre Sanık ve Mahkûm Hakları”. Kur’an ve Sünnete Göre Temel İnsan Hakları Tartışmalı İlmi Toplantı. ed. Muhsin Demirci. 531-557. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Atar, Fahreddin. İslam Adliye Teşkilatı. Ankara: DİB Yayınları, 1999.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Atlas Akademi, 10. Basım, 2021.
• Bardakoğlu, Ali. “Berâet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/470-471. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bayındır, Abdülaziz. İslam Muhakeme Hukuku. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Berki, Şakir. “İslam Hukukunda Adalet Esasları ve Adalet Teşkilatı”. İslam Medeniyeti 2/21 (1969), 5-9.
• Beroje, Sahip. İslam Muhakemesi Hukuku Açısından İslam İspat Hukuku. Ankara: Fecr, 2007.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bil-men Basım ve Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. Ṣaḥîḥ-i Buḫârî. 9 Cilt. Bulak: Sultaniyye Matbatu’l-Kübra el-Emiriyye, 1311.
• Cihangir, Meryem. “İslam Hukuku Açısından Adil Yargılamayı Engelleyen Faktörler”. Gazi-antep University Journal of Social Sciences 21/3 (2022), 1143-1161. https://doi.org/10.21547/jss.1058772
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. et-Taʿrifât. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Adalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/341-344. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dâreḳutnî. thk. Şuayb el-Arnavud. 5 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2004.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşʿas es-Sicistânî. Sünen-i Ebû Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l Asriyye, ts.
• Ensârî, Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed. el-Ḥudûdü’l-enîḳa ve’t-taʿrîfâtü’d-daḳīḳa. thk. Mazin Mübarek. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muasır, 1411.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlülüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Erdoğan, Suat. “İslâm Muhâkeme Hukukunda Delil Sistemleri Ve Hâkimin Takdir Yetkisi”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/2 (2017), 132-144.
• Erturhan, Sabri. Temel Fıkıh Bilgileri. İstanbul: Hikmet Yayınevi, 2017.
• Güriz, Adnan. Hukuk Felsefesi. Ankara: Siyasal Kitabevi, 8. Basım, 2009.
• Hatemi, Hüseyin. “İslam’da İnsan Hakkı ve Adalet Kavramları”. Doğu’da ve Batı’da İnsan Hakları. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Ebü’d-Dem, Ebû İshak Şihabüddin İbrâhim b. Abdullah b. Abdülmünʿim b. Ali. Kitâbü Edebi’l-ḳażâʾ. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. Siret-i İbn Hişam (es-Sîretü’n-Nebeviyye). thk. Mustafa es-Saka. 2 Cilt. Mısır: Şeriketü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Ba-sım, 1955.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnavud. 5 Cilt. Dâru’r-Risâle el-Alemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Kas, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ebî Ahmed et-Taberî. Edebü’l-ḳāḍî. thk. Hüseyin Halef Ceburi. 2 Cilt. Taif: Mektebetü’s-Sıddik, 1989.
• İnceoğlu, Sibel. Adil Yargılanma Hakkı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru El Kitapları Serisi -4. Ankara: Avrupa Konseyi Ankara Program Ofisi, 2018.
• İsmail, Mohd Zaidi bin. “Adalet Ahlakı: Kur’an’ın Tasvirinden Gazali’nin Tefsirine”. çev. Işıl Erverdi. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 20 (2011), 117-133.
• Karaman, Hayreddin. “Adalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/343-344. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Karayaka, Hüseyin. İslam Borçlar Hukukunda Akit Hürriyeti. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınla-rı, 2022.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mesʿud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Dâru’l-Kutübü’l-İlmiyye, ts.
• Kayaoğlu, İsmet. “İslamda Adalet Mefhumu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (1986), 201-206.
• Koşum, Adnan. İslam Hukuk Doktrininde Yargı Hataları Önleyici Tedbirler ve Hatalardan Doğan Sorumluluk. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2016.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali bin Muhammed. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, ts.
• Mutarrizi, Ebü’l-Feth Burhaneddin Nasır b. Abdüsseyyid b. Ali. el-Muġrib fî tertibi’l-muʿrib. Dâru’l Kitâbi’l-Arabiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdül-bâkī. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyai’l Kutbi’l Arabiyye, 1374.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb en-. es-Sünen. thk. Hasan Abdü’l Mün’im Şelebi. 12 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2001.
• Öğüt, Salim. “Edebü’l-Kâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/408-410. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Özen, Şükrü. “İslam Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfi’nin İdamının Fıkhiliği”. İslam Araştırmaları Dergisi 6 (2001), 17-62.
• Râgıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. el-Müfredât fi ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvan Adnan Davudi. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. Mefâtîḥu’l-ġayb (et-Tefsîrü'l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l Arabî, 3. Basım, 1420H.
• Râzî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥâvî. tsh. Said Bekdaş. 8 Cilt. Dâru’l-Beşâiri’l İslâmiyye, 2010.
• Sadrü’ş-şehîd, Ebû Hafs Hüsâmüddîn Ömer b. Abdilazîz el-Buhârî. Şerḥu Edebi’l-ḳāḍî. thk. Muhyî Hilâl Serhân. 4 Cilt. Bağdad: Matbaatü’l-İrşâd (1-3. cilt) - Dâru’l-Arabiyye (4. cilt), 1977.
• Sakallı, Talat. “Hz. Peygamber ve Dini Hoşgörü”. Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) Özel Sayı 2003), 395-414.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-Maʿrife, 1993.
• Söğütlü, Özlem. Roma Özel Hukuku. Ankara: Seçkin, 2. Basım, 2021.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân (Tefsîrü’ṭ-Ṭaberî). thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Taylan, Necip. Anahatlarıyla İslam Felsefesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Basım, 2006.
• Tehânevî, Muhammed Aʿlâ b. Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. nşr. Ali Dahrûc - Ab-dullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. Sünenü’t-Tirmiẕî. thk. Ahmed Mu-hammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Şeriketü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Vâkıdi, Muhammed b. Ömer b. Vakıd es-Sehmî el-Eslemî Ebû Abdullah. Kitâbü’l-Meġāzî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-E’lemi, 3. Basım, 1989.
• Wensinck, Arent Jean. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadis’in-nebevî. 8 Cilt. İstanbul: Dâru’d-Davet, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 3. Basım, 1407.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Medḫal li-dirâseti’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1999.