Naqib al-Ashraf Qaim-i Maqam of Bursa Sayyid Cafer Pasha and His Family in the 17th Century

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 223 - 250, 22.12.2023

Saadet Maydaer

https://doi.org/10.51447/uluid.1405529

Öz

The institution of naqib al-ashraf was established in order to follow the lineages of the sayyids regularly and to fulfill some of the practices brought by their distinguished positions. It is known that the naqib al-ashraf qaim-i maqams, who are the local representatives of the naqib al-ashrafs in the center, were chosen from the respected and distinguished sayyid families in the region where they lived. The person about whom we can have the most information among the naqib al-ashraf qaim-i maqam who served in the early periods in Bursa is Sayyid Cafer Pasha. Cafer Pasha belongs to a reputable sayyid family in Bursa with roots in Tabriz. As a result of this prestigious position, family members from their grandfather Emir Gazi have been appointed to important duties such as being the trustee of the foundations of Sultans and ensuring that they are put in order. After the death of Cafer Pasha, his son Sayyid Mehmed was appointed as the Naqib al-ashraf qaim-i maqam, and in the following years his grandson İbrahim continued the same task. Thus, as far as it is known, three members of the family served as naqib al-ashraf qaim-i maqam of Bursa. This study investigates the history of a sayyid family, which was locally known but not very famous and consequently about whom little is known by following the limited information in the court records and archival documents. In this way, while the names of the five ancestors of Cafer Pasha before him could be determined, information about many different areas of life, from the birth of his eight generation children and grandchildren to their marriages, property-trading, inheritance disputes and relations with foundations, could be obtained. Thus, the social position, social, economic and legal relations of a respected but not famous sayyid family in Bursa in the 17th century were tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Naqib al-ashraf, Sayyid, estate, Gürcü Mehmed Pasha, Çatalcalı Ali, Family History.

XVII. Yüzyılda Bursa Nakîbü’l-Eşrâf Kâim-i Makâmı Seyyid Cafer Paşa ve Ailesi

Öz

Nakîbü’l-eşrâflık kurumu seyyidlerin soylarının düzenli takibi ve seçkin konumlarının getirdiği bazı uygulamaların yerine getirilebilmesi için tesis edilmiştir. Merkezdeki nakîbü’l-eşrâfların yerel temsilcileri konumundaki nakîbü’l-eşrâf kâim-i makâmların yaşadıkları bölgedeki saygın ve seçkin seyyid ailelerden seçildiği bilinmektedir. Bursa’da ilk dönemlerde görev yapan nakîbü’l-eşrâf kâim-i makâmlar arasında hakkında en çok bilgi sahibi olabildiğimiz kişi, Seyyid Cafer Paşa’dır. Cafer Paşa Bursa’da kökleri Tebriz’e dayanan itibarlı bir seyyid ailesine mensuptur. Edindikleri bu itibarlı konumlarının bir sonucu olarak dedeleri Emir Gazi’den itibaren aile üyeleri selâtîn vakıfları mütevelliliği ve düzene konulmasını sağlama gibi önemli görevlere getirilmişlerdir. Cafer Paşa’nın vefatının ardından oğlu Seyyid Mehmed nakîbü’l-eşrâf kâim-i makâmı olarak atanmış, ilerleyen yıllarda ise torunu İbrahim aynı vazifeyi sürdürmüştür. Böylece ailenin bilindiği kadarıyla üç ferdi Bursa nakîbü’l-eşrâf kâim-i makâmı olarak görev yapmıştır. Bu çalışma, yaşadıkları çevrede tanınmakla birlikte çok da ünlü olmayan, dolayısıyla haklarında daha sınırlı bilgiler bulunan seyyid bir ailenin tarihini şer‘iyye sicilleri ve arşiv belgelerindeki sınırlı bilgilerin peşine düşerek araştırmaktadır. Bu şekilde Cafer Paşa’nın kendinden önceki beş atasının ismi belirlenebilmişken, kendisinden sonra gelen sekiz nesil evlat ve torunlarına dair doğumlarından, evliliklerine, mülk-alım satımlarından, miras anlaşmazlıklarına ve vakıflarla ilişkilerine kadar hayatın çok farklı alanlarına dair bilgiler elde edilebilmiştir. Böylece 17. yüzyılda Bursa’da saygın, ama şöhretli olmayan bir seyyid ailesinin toplumsal konumu, sosyal, ekonomik ve hukukî ilişkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Nakîbü’l-eşrâf, Seyyid, Tereke, Gürcü Mehmed Paşa, Çatalcalı Ali, Aile Tarihi.

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• A. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• A.DVNSMHM.d. 25/111. AE.SMMD.IV 40/4537. İE.ENB. 1/18. A.DVNSMHM.d 2, 1941, 1958. A.DVNSMHM.d. 28, 494. A.MKT., 51/4. AE.SMMD.IV 40/4537. B. Bursa Şer‘iyye Sicilleri (BŞS) A 107 24b, 31b. A 143 211b. A 145 29b, 72b. A 151 18a. A 153 83b. A 74 113b, 114b. B 107 91b. B 109 20b. B 117 95a. B 119 54b. B 119 55a. B 131 49a B 148 9a. B 163 9a, 9b, 10b, 11a. B 172 69a-69b. B 18 49b. B 190 121a-121b. B 26 25a, 41b. B 31 59b. B 37 25b. B 40 62a-63a. B 42 128a,128b, 135b, 138b. B 44 155b. B 45 129a. B 69 3b. B 73 40b. B 91 6a-6b.
• C. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) VGMA.d., 1288, 24a. VGMA.d., 1288, 90a. VGMA.d., 741, 5.
• D. Diğer Arşivler
• Meşihat Arşivi, Nakîbü’l-eşrâf Defterleri, no: 73.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi 1033/2.
• II. Diğer Kaynaklar
• Ak, Mahmut. “Mehmed Paşa, Gürcü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/509-510. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Akdemir, M. Sadık. “Şer‘iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Isparta’da Nakîbü’l-Eşrâf Kay-makamlığı ve Seyyidler”. Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları 9/17 (2007), 143-177.
• Altunsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislamları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Atâyî, Nev‘izâde. Hadâ’iku’l-hakâik fî tekmileti’ş-şakâ’ik –Nev‘izâde Atâyî’nin şakâ’ik zeyli-. 2 Cilt. haz. Suat Donuk. ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Aydın, Mehmet Âkif. “İstidâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/322. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Baldırzade Selîsî Şeyh Mehmed. Ravza-i Evliya. haz. Mefail Hızlı - Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Barkan, Ömer Lütfi - Meriçli, Enver. Hüdâvendigâr Livası Tahrir Defterleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Beliğ, İsmail. Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân. Bursa: Hüdavendigâr Matbaası, 1287.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Nakîbüleşrâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/322-324. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çelebi, Âşık. Meşâ‘iru’ş-Şu‘arâ. haz. Filiz Kılıç. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1996.
• Emîrî, Ali. “Hâdim ve Hâfız Emânet-i Mübâreke, Hulefâ-yı Celîle-i Osmaniye'nin Şeref-silsile-i Siyâdetleri ve İlm-i Celîl-i Ensâbın Fevâidi”. Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası 2/19 (1335/1919), 417-435.
• Erzi, Adnan, “Bursa’da İshâkî Dervişlerine Mahsus Zaviyenin Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 423-429.
• Eyice, Semavi. “Büyük Çarşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Gövsa, Alaattin. Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi. 5 Cilt. İstanbul: İskit Yayınları, ts.
• Güney, Emin. Sivas Tereke Defterlerinden Hareketle Sivas’ta Seyyidlerin Sosyo-Ekonomik Hayatı (1825-1850 Yılları). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Hızlı, Mefail. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi ve Nakîbü’l-Eşrâf Kayma-kamları”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10 (2015), 185-228.
• İpşirli, Mehmet. “Çatalcalı Ali Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/234-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. Kara, Mustafa. Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2017.
• Karaçelebizâde Abdülaziz b Hüsameddin. Ravzatü’l-Ebrâr. Bulak: Bulak Matbaası, 1248.
• Karataş, Ali İhsan. Osmanlı Dönemi Bursa Sürgünleri (18-19. Asırlar). Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Kepecioğlu, Kamil. Bursa Kütüğü. haz. Hüseyin Algül - Osman Çetin - Mefail Hızlı - Mustafa Kara - M. Asım Yediyıldız. 4 Cilt. İstanbul: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• Kılıç, Rüya. Osmanlıda Seyyid ve Şerifler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Maydaer, Saadet. “Bursa’da Ehl-i Fesâd Suhte Tâifesinin Kurbanı Bir Seyyid: Emir Gazi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (Haziran 2022), 319-343.
• Maydaer, Saadet. “XVII. Yüzyılda Bursa’da Emekli Bir Kadı: Baldırzade Oğlu Derviş Mehmed Efendi ve Serveti”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 569-592.
• Maydaer, Saadet. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa’da Bir Semt: Hisar. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Naîmâ, Mustafa. Târîh-i Naîmâ -Ravzatü’l-Hüseyn fi Hülâsati Ahbâri'l-Hâfikeyn-. 6 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1280.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Deve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/222-226. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Rıf‘at, Ahmet. Devhatü’n-Nukabâ. haz. Hasan Yüksel - Fatih Köksal. Sivas: Dilek Matbaası, 1998.
• Şeker, Mehmet. “Ortaçağ’da Şam Diyarının Stratejik Bir Kalesi: Aclûn Kalesi”. MANAS Sos-yal Araştırmalar Dergisi 8/4 (2019), 3799-3807.
• Şimşek, Muttalip. “Osmanlı Devleti Nakîbüleşraflık Müessesesi ve Bu Müesseseye Bağlı Kaymakamlar (19. Yüzyıl). Tarihin Peşinde –Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 19 (2018), 401-431.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.