An Epistemological Investigation on the Notion of Raʾy in Imām al-Shāfiʿī’s Legal Thought

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 1, 1 - 34, 29.06.2024

Abdurrahim Kozalı

https://doi.org/10.51447/uluid.1363264

Öz

It is known that fiqh thought arose and developed within the framework of the dialectic between ahl al-raʾy and ahl al-ḥadīth. In the literature of Islamic law, the opinion is widespread that Imām al-Shāfiʿī belongs to the school of ahl al-ḥadīth in this separation. This article first discussed the prerequisites that were adopted as the common basis for the four Islamic schools of law. Subsequently, reference was made to the differences of opinion, which mostly arose in the questionable area, and to what the difference lies between Imām al-Shāfiʿī’s legal thought and the founders of the other schools of law. Finally, it was particularly highlighted what kind of Raʾy ability the Imām al-Shāfiʿī had. The first result of this article was that the sincere meaning of the revealed texts of Islam is only possible through the talent of fuqahā, which Imām al-Shāfiʿī wanted to realize with his Bayān theory. The Bayān theory of Imām al-Shāfiʿī enables a general view of the revealed texts and also the solution of the conflict problem among the mentioned texts. Furthermore, the Khabar (message) theory, which was discussed in detail in his work al-Risāla, is evidence of his rational legal mentality. In the context of this theory, it is also striking that Imām al-Shāfiʿī, when applying the individual traditions, is not content with the fact that these traditions were transmitted uninterrupted, but rather he only applies them under certain conditions. In the context of our topic, it is also striking that Imām al-Shāfiʿī takes the legal norms from the framework of legal principles, just like the Ḥanafī scholars. An attempt made by the first to determine a rational content of consensus (ijmāʿ) also belongs to Imām al-Shāfiʿī. Finally, the opinion that the religious-legal norms are based on certain reasons that make their existence possible was also discussed in his work al-Risāla. This opinion is particularly important because it incorporates the idea of causality and regularity in the field of law.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Islamic Law, Usūl al-fiqh, Imām al-Shāfiʿī, Raʾy, al-Risāla

İmam Şâfiî’nin Hukuk Düşüncesindeki Re’y Nosyonuna Dair Epistemolojik Bir İnceleme

Öz

Fıkıh düşüncesinin ehl-i re’y - ehl-i hadis diyalektiği içinde doğduğu ve sürdüğü bilinmektedir. İmam Şâfiî, söz konusu diyalektikte genel olarak “ehl-i hadis fakihler” içerisinde değerlendirilmiştir. Bu çalışmada, esasen “dört hak mezhebin” norm üretimi bağlamında müşterek zeminini teşkil eden asgari koşullar tespit edilmeye çalışıldıktan sonra, daha çok zannî sahada ortaya çıkan ayrışmaya işaret edilip, bu noktada İmam Şâfiî’nin farklılaştığı yönle birlikte, onun hukuk sisteminde gözlemlediğimiz re’y nosyonuna dair epistemolojik bir inceleme yapılmaya çalışılmıştır. Bu inceleme sonucunda vahiy verilerinin doğru anlamının ancak fıkıh formasyonuna sahip kimseler tarafından tespit edilebileceği, Şâfiî’nin de “beyân teorisi”ni bu amaçla geliştirdiği üzerinde durulmuştur. Beyân teorisi naslara üst bir bakışı mümkün kıldığı gibi, teâruz gibi sorunların çözümünü de sağlamaktadır. Diğer yandan Şâfiî’nin er-Risâle’de ayrıntılı işlediği haber teorisi de kendisinin re’y nosyonunu ortaya koyduğu konulardandır. Haber teorisi çerçevesinde, âhâd haberlerle amel için, bunların sahih bir şekilde intikali ile yetinmeyip, pratikte kendileriyle amel edilebilmesi için ilave şartlar koymuş olması da yine aynı formasyona işaret etmesi bakımından önemlidir. Özellikle Hanefî düşünce açısından tespit edilen “ilkesel düşünme” eğiliminin esasen Şâfiî için de, bir ölçüde de olsa geçerli olması, ele aldığımız konu bakımından dikkat çekicidir. İslam hukukunun üçüncü kaynağı olan icmâın rasyonel içerik kazanmasının da ilk kez Şâfiî tarafından gerçekleştirildiği, yine konumuz bakımından önemli olan diğer hususlardan birisidir. Son olarak, hükümlerin bir gerekçeye bağlı olarak vazedildiği ve bu gerekçenin bulunduğu yerde hükmün de bulunması gerektiği, şeklindeki tespitleri ile Şâfiî, hukuk alanında nedensellik ve yasa fikrini benimsemiş olması bakımından da ayrıca önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuk Felsefesi, Fıkıh Usulü, İmam Şâfiî, Re’y, er-Risâle

Kaynakça

• Akay, İhsan. Şâfiî Usûl Geleneğinde İmâm Şâfiî’ye Muhalif Usûlî Görüşler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Aktepe, İshak Emin. “İmam Şâfiî’nin “Hadis Sahihse Mezhebim Odur” Sözünü Yeniden Düşünmek”. Uluslarası İmam Şafiî Sempozyumu. ed. Mehmet Bilen. 204-225. İstanbul: Kent Işıkları, 2012.
• Apaydın, Yunus. “Ehl-i Hadis Zihniyetinin Teorisyeni Olarak Şâfiî”. İmam Şâfiî ve Şâfiîlik. 56-79. Köln: Plural Publications, 2018.
• Apaydın, Yunus. “Klasik Fıkıh Usûlünün Yapısı ve İşlevi”. İslam Hukuku Araştırmaları 1 (2003), 9-28.
• Apaydın, Yunus. “Fıkhın Yenileşmesi ve Ekol Sistematiği”. İslâm Fıkhının Dinamizmi. ed. Yunus Vehbi Yavuz. 71-76. Bursa: KURAV Yayınları, 2006.
• Arangül, Muammer. “İmam Şâfiî’nin İmam Mâlik’ten Kopuşu”. Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 319-344. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014. Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Evâʾil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Aslan, Mehmet Selim. “İmam Şâfiî’nin “Benim Görüşümün Hadise Ters Düştüğünü Görürseniz, Hadisle Amel Edin ve Görüşümü Duvara Çarpın” Sözü Bağlamında Eleştiriye Açık Olması”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. ed. Mahsum Aytepe vd. 91-106. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/223-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aydınlı, Abdullah – Öğüt, Salim. “Ehl-i hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/507-512. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Basrî, Hasan. “Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu” (Kader Risalesi). çev. Lütfi Doğan - Yaşar Kutluay. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3-4 (1954), 75-84.
• Bayraktutar, Muammer. “İmam Şâfiî’nin Hadisleri Anlama ve Yorumlama Yöntemi”. Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 109-138. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Bedir, Murteza. “er-Risâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/ 117-119. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Bedir, Murteza. “Kur’an ve Sünnet Söylemi, Fıkıh Usûlü ve İçtihat: Modern Nassçılığın Doğuşuna İlişkin Bir İzah Denemesi”. Modernleşme Protestanlaşma ve Selefîleşme –Modern İslam Düşüncesinde Nasların Araçsallaştırılması-. ed. Murteza Bedir vd. 19-60. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. Menâḳıbü’ş-Şâfiʿî. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kâhire: Mektebetü Dari’t-Türâs, ts.
• Candan, Abdurrahman. “İmam Şâfiî’nin Erken Dönem Fakihlerine Eleştirileri”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. ed. Mahsum Aytepe vd. 117-144. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019. Cengiz, Mehdi. Dilde Kesinlik Sorunu: Anlatabilmenin İmkânı. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Fuṣûl fî’l-uṣûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1994.
• Çakmak, Selma. Fıkıh Usulünde Lafızların Kesinliği Problemi: Fahreddin er-Râzî’den Sadrüş-şierîa’ya. İstanbul: Timaş Akademi, 2022.
• Daşdemir, Ebubekir. “Cessâs’ın Şâfiî’nin Beyân Anlayışına Yönelik Eleştirileri”. Bilimname: Düşünce Platformu 37/1 (2019), 1085-1116.
• Devâlîbî, Muhammed Maruf. el-Medḫal ilâ ʿilmi uṣûli’l-fıḳh. Dımaşk: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1965.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel-i Ehl-i Medine”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/21-25. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Farz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/184. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Duman, Soner. “Modern Dönemde Şâfiî Algısı”. Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıs-kacında İmam Şâfiî. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 25-62. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• Ebû Hanîfe, İmâm Âzam. İmam-ı Azamın Beş Eseri: El-Âlim ve’l Mütellim, el-Fıkhu’l-Ebsat, el-Fıkhu’l-Ekber, Risâletü Ebî Hanîfe, el-Vasiyye. haz. Mustafa Öz. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Efe, Halil. “Ahmed b. Hanbel’in Fıkıh Anlayışı”. Modernleşme Protestanlaşma ve Selefîleşme –Modern İslam Düşüncesinde Nasların Araçsallaştırılması-. ed. Murteza Bedir vd. 177-202. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mustasfâ: İslâm Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Güler, Hasan. Şâfiîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1271/1952.
• İbn Kuteybe. Hadis Müdafaası. çev. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Khanjanov, Shahin. Memlükler Dönemi Hanefilerinde İçtihad Ve Taklid Tartışmaları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kılıç, Muharrem. “Karşılaştırmalı Hukuk Tarihinde Metodolojik Formalizmin Aşılmasın-da İki Yöntem: İstihsan ve Equity”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 147-165.
• Kılıçer Esat. “Ehl-i re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/520-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Klasik Düşünce Okulu. “Ekrem Demirli, İslam Düşüncesinde Nübüvvet: Metin I: Kitâbü’t-Tevhîd/İmam Mâtürîdî, 1. Seminer”. YouTube. Yayın Tarihi 27.09.2021. https://www.youtube.com/watch?v=x7n0BWEG4EM&list=PLADMQ9VgSO5lSfI8PglnTi7VjQZtwyERm&ab_channel=KlasikD%C3%BC%C5%9F%C3%BCnceOkulu.
• Koçinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Rey ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Koçinkağ, Mansur. “İmâm Şâfiî’ye Ehl-i Hadis Ekolü İçinde Değerlendirmek Mümkün müdür?”. Theosophia: Felsefe, İlahiyat, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 1 (2020), 1-13.
• Koçinkağ, Mansur. “İmâm Şâfiî’ye Göre Fıkıh İlmi Açısından Hadisin İsnâdının Sıhhati Yeterli midir?”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/9 (Aralık 2018), 621-644.
• Kozalı, Abdurrahim. “Selma Çakmak, Fıkıh Usulünde Lafızların Kesinliği Problemi: Fahreddin er-Râzî’den Sadrüşşierîa’ya. İstanbul: Timaş Akademi, 2022, 318 sayfa”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/64 (2023), 91-97.
• Leknevî, Abdülhalim b. Muhammed. Ḳameru’l-aḳmâr ʿâlâ Nûri’l-envâr Şerḥi’l-Menâr. İstanbul: İhsan Kitabevi, 1986.
• Makdisî, George. “Şâfiî’nin Hukuki Teoloji anlayışı: Usûl-i Fıkh’ın Kökenleri ve Önemi”. çev. Sami Erdem. Sünnî Paradigmanın Oluşmasında Şâfiî’nin Rolü. haz. Hayri Kırbaşoğlu. 17-56. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2000.
• Makdisi, George. Orta Çağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2004.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. drl. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Molla Hüsrev. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1312.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr Şerḥu’l-muṣannif ʿale’l-Menâr. İstanbul: İhsan Kitabevi, 1986.
• Oğuz, Büşra. İlm-i Hilâf Türünün Bir Örneği Olarak Kudûrî’nin et-Tecrîd Adlı Eserinin Sıyâm Bölümünün İncelenmesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Okuyucu, Nail. “Şâfiî’nin Kaynak İçi Nesih Teorisi ve Şâfiî Fıkıh Geleneğinde Yorumlanış Biçimleri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 43 (2020), 1-44.
• Özdemir, İbrahim. “İmam Şâfiî’de Hadisin Kur’ân’a Arzı”. Diyanet İlmî Dergi 54 (2018), 13-38.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta’lîl Tartışmaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Özel Ahmet. “Asıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/473. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özkul, Serap. “İmam Şâfiî’nin Haber-i Vâhidi İtikatta Delil Olarak Kullanması Üzerine Bir Değerlendirme (er-Risâle Örneği)”. APJIR- Academic Platform Journal of Islamic Research 6/2 (2022), 277-291.
• Pekcan, Ali. “Şâfiî İstihsan Yapmış mıydı?”. Din Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi 3 (2003), 145-172.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Ali b. Muhammed. Uṣûl (Keşfü’l-esrâr ile). 4 Cilt. İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-yi Osmâniyye, 1308.
• Platon. Phaidros. çev. Furkan Akdemir. İstanbul: Say yayınları, 2017.
• Sayğın, Mehmet. “er-Risâle’deki İsimsiz Muhaliflerin Tespiti ve İmam Şâfiî’nin Onlara Yönelik Eleştirileri -Sünnet’in Hücciyeti Bağlamında-”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 13/2 (Aralık 2022), 269-302.
• Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyn b. Ali. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Sübkî, Takıyyüddin Ali b. Abdilkâfî. “İmam Şâfiî’nin “Hadis Sahihse Mezhebim Odur” Sözünün Anlamı”. çev. İshak Emin Aktepe. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/3 (2009), 293-321.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. Cimâʿul-ʿilm (el-Üm içinde). nşr. Rifʿat Fevzî Abdülmuttalib. 11 Cilt. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1422/2001.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. İḫtilâfu Mâlik ve’ş-Şâfiʿî (el-Üm içinde). nşr. Rifʿat Fevzî Abdülmut-talib. 11 Cilt. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1422/2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Selmân. 4 Cilt. Huber: Dâru İbn Affân, 1997/1317.
• Temizkan, Ahmet. “İmâm Şâfiî’de Şer’î Delillerin Teâruzu ve Çözüm Yolları”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/33 (2019), 97-125.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Cessâs’ın Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî İsimli Eserindeki Asıl Terimin Mâhiyeti ve Asılların İşlevleri Üzerine Bir İnceleme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2021), 775-804.
• Uğur, Mücteba. “Abdurrahman b. Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/167-168. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Vav TV. “Fıkıh Meclisi: Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y | Prof. Dr. Kaşif Hamdi Okur - Fıkıh Meclisi (8. Bölüm)”. YouTube. Yayın Tarihi 12 Haziran 2021. https://www.youtube.com/watch?v=9QE6qluff2A&ab_channel=VavTV.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî Öncesi Makāsıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2005), 93-123.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî’den İbn Abdisselâm’a Makâsıd/Maslahat Söylemi”. EKEV Akademi Dergisi 28 (2006), 191-214.
• Yenidoğan, Adem. “İmam Şâfiî’nin İcmâ Anlayışı”. Marife 13 (2013), 90-105.
• Yıldız, Rifat. Modern Dönemde İmam Şâfiî Algısı. İstanbul: Fecr Yayınları, 2022.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed. Menâḳıbu’l-İmâm Ebî Ḥanîfe ve ṣâḥibeyhi. thk. Zâhid el-Kevserî - Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Haydarabad: Lecnetü İhyâi’l-Meârif Nuʿmâniyye, ts.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Baḥru’l-muḥîṭ. 8 Cilt. Kuveyt: Dâru’s-Safve, 1988.