Gazzîzâde Abdüllatîf Efendi’nin Fütûhâtu Kenzi’l-Kur’ân Adlı Fâtiha Sûresi Tefsîr

Yıl 2016, Cilt: 25 Sayı: 1, 119 - 151, 06.04.2016

Ramazan Önal

Öz

Gazzîzâde Abdüllatîf Efendi, Miladi XVIII. yüzyılın sonu ile XIX. asrın ilk çeyreğinde Bursa’da yaşamıştır. Bu dönem Osmanlı devletinde yeniliklerin ve ıslahatların son hızıyla devam ettiği bir dönemdir. Gazzîzâde, bu dönemde bir yandan devletin birliği ve bekası için çaba gösterirken diğer yandan ıslahatların ve Avrupa’ya özentinin halkta meydana getirdiği yozlaşmaları tamir etmeye çalışmaktadır. Gazzîzâde, eserlerinde; özellikle Fâtiha sûresi tefsîrinde, dönemin siyasi, sosyal ve ahlaki problemlerine genişçe yer vermiş ve bunların ıslahı için çare olarak bir mürşidin terbiyesinde, dini ve tasavvufi bir hayatın yaşanmasından başka çözüm yolunun bulunmadığını vurgulamıştır. Eserde ana tema tasavvuftur. Ancak o ehl-i sünnetin itikadının doğruluğunu savunma ve bâtıl fırkalara cevap mahiyetinde kelama da genişçe yer vermiştir.

Anahtar Kelimeler: Tefsir, Tasavvufî Tefsir, Gazzîzâde Abdüllatîf Efendi, Osmanlı Tefsir Geleneği

 

Futuhāt al-Kanz al-Qur’ān: Exegesis of Sūrah al-Fātihah by Gazzīzāde Abdullatīf Efendi

Abstract

Gazzīzāde Abdullatīf Efendi lived in Bursa during late 18^th and early 19^th century. The period was an era of intense reforms in Ottoman history. Gazzīzāde made his best in order to ensure the unity and survival of the state on the one hand and tried to make up for the corruption in society due to groundless admiration in Europe on the other. In his works, particularly in his exegesis of al-Fātihah, Gazzīzāde extensively treats political, social and moral problems of his day and puts forth a proper Sūfī life as the only way to cure the problems through education of mentors. Sūfism constitutes the main theme of the work. Nonetheless, he also comprehensively deals with Kalam so as to defend the righteousness of the faith among Ahl al-Sunnah and to provide a response against void and superstitious parties.

Keywords: Exegesis (tafsīr), Sūfi Exgesis, Gazzīzāde Abdullatīf Efendi, Ottoman Exegesis Tradition

Anahtar Kelimeler

tefsir, Tasavvufî Tefsir, Gazzîzâde Abdüllatîf Efendi, Osmanlı

Kaynakça

• Acluni, İsmail b. Muhammed (ö. 1162/1749), Keşfü’l-Hafa, I-II, Beyrut: Müessesetü’r-Risale 1405/1984
• Ata, Mehmet Mahfuz, “Kevaşi”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 341.
• Atlansoy, Kadir, Bursa Şairleri, (Bursa Vefeyâtnamelerinde Adı Geçen Şairlerin Biyografyası), Bursa: Asa Kitabevi 1998.
• Bağdatlı İsmail Paşa (ö. 1920), Hediyyetü'l- Ârifin Esmaü’l-Müellifin ve Âsaru’l-Musannifin, I-II, İstanbul: Maarif Basımevi 1955
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsîr Tarihi, I-II, İstanbul: BilmenYayınevi 1974.
• Bursalı, Mehmed Tahir (ö. 1925), Meşayih-i Osmaniye’den Sekiz Zatın Teracim-i Ahvali, İstanbul 1318.
• Bursevî, İsmail Hakkı (ö. 1137/1728), Ruhu’l-Beyân, I-X, İstanbul: Eser Kitapevi 1970
• ----, Kitâbü’s-Silsile, İstanbul: Haydar Paşa Hastanesi Matbaası 1291.
• Çetin, Abdurrahman, Örneklerle Peygamberimiz, İstanbul 2011, 5. baskı.
• Deylemi, Ebu Şucâ Şîreveyh b. Şehridar (ö. 509/1115), el-Firdevs bi Me’suri’l-Hıtâb, I-V, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye 1986.
• Erol, Salih, Pehlivan İbrahim Paşa Vakayinamesi (Baba Paşa Tarihi), (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) Eskişehir 2007.
• Fahreddin, Mehmed, Gülzâr-ı İrfân, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Bölümü, nr. 1098.
• Gazzîzâde Abdüllatîf (ö. 1247/1832), Fütuhatu Kenzi’l-Kur’ân, BEYBEK Orhan Bölümü nr. 220,221.
• ----, Menâkıb-ı Ahmed Gazzî BEYBEK Orhan Bölümü nr. 1042.
• ----, Ravzatü’l-Müflihun, BEYBEK Orhan Bölümü nr.1041.
• ----, Vakıa fi’t-Tasavvuf, BEYBEK Orhan Bölümü nr. 705.
• Karaismasiloğlu, Adnan, “Hüseyin Vaiz-i Kâşifi” , TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIX, 16-18.
• Karaköse, Şaban, Gazzîzâde Abdüllatîf Nakşbend Yolunun Esasları Mergûbü’s-Salikin, İstanbul: İnsan Yayınları 2004.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (ö. 1067/1657), Keşfü’z-zunûn, I-II, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1992.
• Kehhâle, Ömer Rıda, Mu’cemü’l-müellifîn, I-XV, Beyrut [t.y.]
• Kılıç, M. Erol, “İbnü’l-Arabi”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XX, 493-516.
• Ma’rife, Muhammed Hadi, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî sevbihi’l-kaşib, I-II, [y.y.]: Camiatu’r-Rızaviyye 1997.
• Muslu, Ramazan, “Ebû Saîd Muhammed Hâdimî ve Nakşbenîlik Risâlesinin Tahlili”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (2001), s. 197-220.
• Mustafa Kara, Kadir Atlansoy ), I-II, Bursa: Uludağ Yayınları 1997.
• Münavî, Muhammed Abdurrauf (ö. 1031/1621), Feyzü’l-kadîr, I-VI, Beyrut: Darü’l-Ma’rife 1972.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. el-Haccâc (ö. 261/874), el-Camiu’s-sahîh, I-V, Beyrut: Daru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî [t.y.]
• Necmüddin-i Kübra (ö. 618/1121), Tasavvufi Hayat (haz. Mustafa Kara), İstanbul: Dergâh Yayınları 1996.
• Nursi, Bediüzzaman Said, Lemalar, İstanbul: Zehra Yayıncılık 2004.
• Okumuş, Ömer, “Cami, Abdurrahman”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), VII, 94-99.
• Osmanzade, Hüseyin Vassaf (ö. 1348//1929), Sefine-i Evliya, (çev. Dr. Mehmet Akkuş, Dr. Ali Yılmaz), İstanbul: Kitabevi Yayınları 2006.
• Özcan, Nuri, “İzzeddin Efendi, Eşrefzade”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIII, 554-555.
• Saraç, M. A. Yekta, Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde, Hayatı, şahsiyeti, Eserleri ve Bazı Şiirleri, İstanbul 1995.
• Suyuti, Celaleddin Abdurrahmân b. Ebû Bekr (ö. 911/1505), ed-Dürrü’l-Mensûr, Beyrut: Darü’l-Fikr 1993 (I-VIII).
• ----, el-Fethu’l-kebîr, I-III, Beyrut: Darü’l-kitabi’l-Arabi [t.y.]
• Şemseddin, Mehmed (ö. 1936), Yâdigâr-ı Şemsî (Bursa Dergâhları), (haz. Mustafa Kara - Kadir Atlansoy), Uludağ Yayınları, Bursa 1997.
• Şemseddin Sâmi, Kâmûsü’l-a’lâm, Mihran Matbaası, İstanbul-1306 (I-VI).
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa (ö. 968/1561), eş-Şekâiku’n-Nu’mâniye, İstanbul t.y.
• Tekeli, Hamdi, Gazzîzâde Abdüllatîf’in Hayatı, Eserleri ve Vâkıâtı, (Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) Bursa 2000.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa (297/909), el-Camiu’s-sahîh, I-V, Beyrut: Daru ihyai’t-türâsi’l-Arabî[t.y.]
• Turan, Şerafettin, “Kemâlpaşazâde”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 238.
• Türer, Osman, “Gazzîzâde Abdüllatîf Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XIII, 540.
• Uludağ, Süleyman, “Kâşânî Abdurrezzak”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXV, 5-6.
• Yayla, Mustafa, “Hadimi, Ebu Said”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XV, 24-26.
• Yemani, Hadi Muhammed bin Ali (Tercüme eden Gazzîzâde Abüllatîf), Tercüme-i Zahire, BEYBEK Orhan Bölümü, nr. 828.
• Zehebi, Muhammed b. Hüseyn, et-Tefsir ve’l-Müfessirun, I-II, Darü’l-Kütübi’l-Hadise, Beyrut 1976.
• Ziriklî, Hayruddin, el-A’lâm: Kâmûsü Terâcim, I-XII, Beyrut 1984.