Kudûrî’nin (ö. 428/1037) Tecrîd Adlı Eserinde İsnada Dair Değerlendirmeler

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 1, 123 - 166, 25.06.2020

Mutlu Gül

Öz

Hicrî üç ve dördüncü/miladî dokuz ve onuncu asırlar, hadislerin sıhhatine dair tartışmaların daha sistematik bir hal aldığı dönemlerdir. Zira bu asırlara gelindiğinde mezhepler teşekkül sürecini tamamlamış, ihtilaflı meseleler hakkındaki görüşlerin savunulmasına geçilmiştir. Abbâsî hilâfetinin başkenti olan Bağdat, bu yüzyıllarda İslâm dünyasının ilim, kültür ve siyaset merkezi konumundadır ve gerek yöneticilerin gerekse halkın huzurunda ilmî tartışmaların düzenli olarak yapıldığı bir şehir hüviyetindedir. Bu dönemde Bağdat’ta doğan ve ömrünün büyük bölümünü orada geçiren Kudûrî, Hanefî mezhebinin bölgede en önde gelen ismidir. Özellikle yazdığı Muhtasar isimli eser ve önde gelen Şâfiî âlimlerle yaptığı münazaralar, onun şöhretini arttırmış ve Hatîb el-Bağdâdî başta olmak üzere pek çok meşhur isme hocalık yapmasına vesile olmuştur. Kudûrî’nin Tecrîd adlı kitabı, Hanefî ve Şâfiîlerin ihtilaf ettikleri fıkhî konuları kapsayan, hilâf ilmine dair hacimli bir eserdir. Kudûrî bu çalışmasını Hanefîlerin görüşlerinin ve kullandıkları delillerin doğruluğunu savunmak amacıyla kaleme almıştır. Bu eserdeki hadislerin senedleriyle ilgili tenkitlerin inceleneceği makalede öncelikle Kudûrî’nin hayatı ve yaşadığı ortamdan bahsedilecektir. Onun ilmî kişiliği hakkında daha net fikir elde edebilmek için hocaları, talebeleri ve eserlerine de yer verilecektir. Son olarak makalenin asıl konusunu teşkil eden isnada dair tenkitlerine geçilecektir. Kudûrî’nin bu alandaki değerlendirmeleri, isnadın ittisâl ve inkıtâ durumu, her tabakadaki râvi sayısı ve râvilerin durumuna dair değerlendirmeler olmak üzere üç başlık altında işlenecektir. Makalede özellikle üzerinde durulan husus, bir Hanefî fakîhi olan Kudûrî’nin hadislerin metinlerine ilaveten isnad konusunda da ehl-i hadis ile münazara yapabilecek düzeyde rivayet bilgisine sahip olduğudur. Mezhebinin amel ettiği rivayetleri savunması ve muhaliflerinin delil aldıkları hadislerin sıhhatine dair Tecrîd’de yer alan eleştirileri bunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kudûrî, Tecrîd, Râvi, İsnad

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr (Pezdevî’nin Kenzü’l-vüsûl’ü ile birlikte). 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Abdürrezzâk, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-A‘zamî. 11 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût – Âdil Mürşid vd. 45 cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi Yayınları, 2006.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâ’ü’l-mü’ellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Başoğlu, Tuncay. “Hicrî Beşinci Asırda Fıkıh”. İLAM Araştırma Dergisi 3/2, (1998), 113-140.
• Bedir, Murteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet (Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu. ed. İsmail Safa Üstün. 621-632. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Ab-dülkâdir Atâ. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. Abdülmutî Emîn Kal‘acî. 15 cilt. Karaçi: Câmi‘atü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1412/1991.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Cidde: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhü’l-kebîr. 8 cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1414/1994.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünen. thk. Şuayb el-Arnavût - Hasan Abdülmün’im Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistanî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistanî. el-Merâsîl. thk. Şuayb el-Arnavût. Bey-rut: Müessesetü’r-Risâle, 1408.
• Enbârî, Kemâlüddîn. Nüzhetü’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ’. thk. İbrahim es-Sâmirrâî. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Genç, Süleyman. “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşanan Dinî-Siyasî Hadise-ler ve Onun Sünnî Siyaseti”. Mârife 4/2 (2004), 219-243.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: İFAV, 2018.
• Güner, Ahmet. “Şiî Yüzyılında Yahut Büveyhîler Devrinde Bağdat’tan Bazı Yansıma-lar”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu. ed. İsmail Safa Üstün. 151-170. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Güney, Necmettin. “Ebu’l-Huseyn el-Kudûrî’nin Unutulan Bir Eseri: Şerhu Muhtasa-ri’l-Kerhî”. Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyum. ed. Sami Erdem. 201-219. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Güney, Necmettin. “Şerhu Muhtasari’l-Kerhî” Adlı Eserinin Siyer Bölümünün Edisyon Kritiği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007. Güngör, Mevlüt. “Begavî, Ferrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd ve Medînetü’s-selâm. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdullah es-Sevrakî – İbrahim Hamdî el-Medenî. Medîne: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Fakîh ve‘l-metefakkih. thk. Âdil b. Yûsuf el-Ğarâzî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1421.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Nasîhatü ehli’l-hadîs. thk. Abdülkerîm Ahmed el-Vüreykât. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1408.
• İbn Adî, Ebû Ahmed el-Cürcânî. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl. thk. Ali Muavvız - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: el-Kütübi’l-İlmiyye, 1997
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme el-Amrevî, 80 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, 1271/1952.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrahim. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Abdullah b. Dayfullah er-Rahîlî. Riyad: Matbaatü Sefîr, 1422.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed el-Büstî. Sahîh. thk. Şuayb el-Arnavût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Şuayb el-Arnavût. 2 cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynüddîn Ebü’l-Ferec. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Nûreddîn Itr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2016.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Ab-dülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Tağrîberdî, Yûsuf b. Abdullah. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki’l-Mısr ve’l-Kâhira. 16 Cilt. Mısır: Dârü’l-Kütüb, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali el-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 19 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. ed-Du‘afâ ve’l-metrûkîn. thk. Abdullah el-Kadî. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebü’l-Kerem el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife. 1389/1978.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahmân eş-Şehrezûrî. Tabakâtü’l-fukahâ'i’ş-Şâfi‘iyye. thk. Muhyiddîn Ali Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahmân eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nûreddîn Itr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1986.
• İSAM, TDV İslam Araştırmaları Merkezi İlâhiyat Fakülteleri Tezler Kataloğu Veri Tabanı. “Aranan: Kudûrî” (Erişim: 25 Aralık 2019). http://www.isam.org.tr/
• Kallek, Cengiz. “Dâmegānî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. 8/453
• Kâsım b. Kutluboğa, Ebü’l-Fidâ Zeynüddîn. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. 4 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fühûl. thk. Mahmûd Abdülkâdir el-Arnavût. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. 13 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te’nîbü'l-hatîb alâ mâ sâkahû fî Ebî Hanîfe mine’l-ekâzîb. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1981.
• Kınalızâde, Alâüddîn el-Humeydî. Tabakâtü’l-Hanefiyye. Bağdat: Matbaatü Bağdât, 2005.
• Kuraşî, Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudîe fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed. Kâhire: Dâru Hicr, ts.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâ’idü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Muallimî, Abdurrahman b. Yahyâ b. Ali el-Yemânî. et-Tenkîl bimâ verade fî te’nîbi'l-Kevserî mine’l-ebâtîl. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’s-Selefiyye, 1386/1966.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hasan en-Nisâbûrî. Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 8 cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasen Abdül-mün‘im Şelebî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref. Takrîb (Tedrîbü’r-râvî ile birlikte). thk. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Öztoprak, Mustafa. “Târîhu Bağdâd’da Ebû Hanîfe ile İlgili Müspet ve Menfi Rivayet-lerin Değerlendirilmesi”, Diyanet İlmî Dergi 49/4 (2013), 105-130.
• Pezdevî, Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vüsûl (Abdülazîz el-Buhârî’nin şerhi ile birlikte). 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Sadefî, Abdurrahman b. Ahmed b. Yûnus. Târîhu İbn Yûnus. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. Fethu’l-muğîs bi şerhi Elfiyeti’l-hadîs. thk. Abdülkerim b. Abdullah - Muhammed b. Abdullah b. Füheyd. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü Dârü’l-Minhâc, 1426.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cinân, 1988.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsüddîn Muhammed b. Ebû Sehl. el-Mebsût. thk. Halil Muh-yiddîn el-Meyyis. 31 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421/2000.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebû Sehl. el-Usûl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afganî. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1993.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS). Leiden: 1967.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1410/1990.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlimiyye, 1416/1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah, 10 cilt. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdül-mecîd, 20 cilt. Musul: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1404/1983.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu'l-ümem ve'l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Beyrut, ts.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr. 5 cilt. Mısır: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Müşkili’l-âsâr, thk. Şuayb el-Arnavût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415.
• Temîmî, Takiyyüddîn b. Abdilkâdir. et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’r-Rifâî, 1970.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Tüfekçi, İbrahim. “Tânevî’nin İ'lâü’s-sünen İsimli Eserindeki Fıkıh Metodu (Musarrât Hadisi Örneği), MÜİFD 43/2 (2012) 129-166.
• Yahya b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ. Târîh (Dârimî rivayeti). thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zirikli, Hayruddîn Mahmûd b. Muhammed. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Melâyîn, 2002.