Klasik Dönem İslâm Âlimlerine Göre Aryüs ve Aryüsçülük

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 2, 473 - 496, 27.12.2021

Servet Dogan

https://doi.org/10.51447/uluifd.961744

Öz

Hıristiyanlık tarihinde Aryüsçülük, İsa’nın tabiatı tartışmasında kendi içinden Ortodoks Hıristiyanlığı tehdit eden en büyük teslis karşıtı hareket olmuştur. İslam dünyasına gelince Aryüsçülük muvahhit bir Hıristiyan mezhebi olarak ilgi görmüştür. Bununla birlikte Aryüsçülükle ilgili anlatılar Müslüman müelliflerin eserlerinde fazla yer tutmamıştır. Bu çalışmada klasik dönem Müslüman müelliflerin Aryüs ve teolojisi hakkında atıfta bulundukları kaynaklar incelenmiştir. Yazılı kaynakların yanında, müelliflerimiz bizzat kendi karşılaştıkları kişi ya da cemaati de referans olarak kullanmıştır. Eserlerinde Aryüs ve mezhebine yer veren dokuz klasik dönem Müslüman müellifin konuyla ilgili verdiği bilgiler ilk dönem Hıristiyan kaynakları ile karşılaştırılmıştır. Bunlar Aryüs’ün kendine ait yazılar, Aryüs teolojisinin tartışıldığı konsillerde ilan edilen amentüler ve kilise tarihi konulu eserlerdir. Klasik dönem Müslüman müelliflerin Aryüs’ün İsa tasavvuru hakkında doğru bilgiler verdiği görülmekle birlikte, Aryüsçü mezhepler ve kendi aralarındaki mücadeleleri, Aryüsçülüğün Roma İmparatorluğu ve Got Krallıklar dönemindeki tarihi seyri hakkında kaynaklara sahip olmadıkları anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Müslüman Müellifler, Hz. İsa, Teslis, Dinler Tarihi, Hıristiyanlık, Aryüsçülük, Aryüs, Müslüman Müellifler, Hz. İsa, Teslis, Tevhit

Arius And Arianism According to Muslim Scholars of Classi-cal Period

Öz

Arianism has been the biggest religous movement in the discussion of the nature of Jesus, threatening the Orthodox church from within. For the Islamic world, it has been an interesting subject because of its antitirinitarian attitude. However, the narratives about Arianism did not take much place in the works of Muslim authors. This study deals with the matters of what and how much Muslim scholars of the classical age knew about Arius and his theology, how much they could learn about Arianism and what wrote about it. It also deals with the kind of sources whether people or works of Muslim authors referred about Arianism. The works of the Muslim authors compared with early Arian documents such as Arius’ writings, the decisions of the councils where Arian Theology was the subject of discussion, and the informations about the subject in the early church historical works. We studied works of nine of the classical period Muslim authors about Arius and Arianism. It is understood that although the classical period Muslim authors gave correct information about Arius’ conception of Jesus, they could not reach the sources about the different subgroup of Arians and disputations with each other, the power of the Arianism in the ages of Roman Empire and Gothic Kingdoms.

Anahtar Kelimeler

The History of Religions, Christianity, Arianism, Arius, Muslim Authors, Jesus, Trinity, Monotheism.

Kaynakça

• Alhasan, Muftah. “ʿIlmü’l-Kelâmi’l-İslâmî ve es̠eruhû ʿale’l-fikri’l-yehûdî (Kelâm İlminin Yahudi Düşüncesine Etkisi)”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1-2 (Haziran- Aralık 2019), 41-60.
• Aşi̇rov, Tahir. “Bîrûnî’ye Göre Hıristiyanlık”. Milel ve Nihal 10/3 (Aralık 2013), 111-147.
• Aşirov, Tahir. Bîrûnî’ye ve İbn Hazm’a göre Hristiyanlık. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Athanasius. De Synodis. çev. John Henry Newman-Archibald Robertson. ed. Philip Schaff-Henry Wace. New York: Christian Literature Publishing Co.,1892.
• Baş, Bilal. “Monoteist bir Hıristiyanlık Yorumu: Aryüsçülük Mezhebi”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 9 (Aralık 2000), 167-200.
• Bîrûnî, Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âs̠ârü’l-bâḳiye ʿani’l-ḳurûni’l-ḫâliye. Kahire: Mektebetü’s̠-S̠eḳâfeti’d-Dîniyye, 2008.
• Doğan, Servet. Aryüsçü Hristiyanlık, Gotlar Dönemi ve Sonrası. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Duygu, Zafer. Hristiyanlık ve İmparatorluk, Geç Antikçağda Kilise-Devlet İlişkileri ve Kristoloji Paradigmaları. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
• Epihanius, of Salamis. The Panarion of Epiphanius of Salamis. çev. Frank Williams. ed. Einar Thomassen-Johannes van Oort. 63 Cilt. Leiden-Boston: Brill, 2012.
• Eusebius. Hayâtü Konstantini’l-azîm. çev. Elkums Markus Davud. Erişim 19 Mart 2020. https://www.christianlib.com/7751.html.
• Gabor, Adrian. İstoria Biserica Uiversalia. Bucureşti: Universitatea Bucureşti Facultatea de Teologie Ortodoxa, 2011.
• Golb, Norman. “Who Were the Maġārīya?” Journal of the American Oriental Society 80/4 (1960), 347-359. Erişim 26 Mayıs 2021. https://doi.org/10.2307/595885.
• Harezmî, Muhammed b. Ahmed b. Yusuf. Mefâtîḥu’l-ʿulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1983.
• Hefele, Karl Joseph. A History of the Councils of the Curch. ed. Henry Nutcombe. Edinburg: T. & T. Clark, 1876.
• Hillary, Poitiers. On the Counciles. çev. E.W. Watson-L. Pullan. ed. Philip Schaff-Henry Wace. 9 Cilt. New York: Christian Literature Publishing Co., 1899.
• İbn Batrîk, Yuhanna. Kitâbu’t-târîḫi’l-mecmûʿ ʿale’t- taḥḳîḳ ve’t-taṣdîḳ. Beyrut: Matbaʿatü Âbâi’l-Yesûʿıyyîn, 1995.
• İbn Eyyûb, Hasan. Limaẕâ eslemtü? thk. S. Osman. Kahire: Mektebetü’n-Nâfize, 2006.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed. Muḳaddime. thk. M. Quatremere. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1993.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saʿîd. el-Faṣl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Hidâyetü’l-ḥayâra fî ecvibeti’l-yehûdî ve’n-naṣârâ. thk. O. C. Dumeyriye. Mekke: Dârü İlmi’l-Fevâʾid, 1429/2008.
• İbn Teymiyye, Taḳiyyüddin Ahmed. el-Cevâbü’s-saḥîḥ li men bedelde dîne’l-Mesîḥ. Riyad: Dârü'l-Âsıme, 1990.
• Kaçar, Turhan. Genç Antikçağda Hristiyanlık, Doğuda İsa Doktrini’nin Siyasi ve Entelektüel Tarihi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. İbrâhim Medkûr vd. 20 Cilt. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr. Tes̠bîtü delâʾili’n-nübüvve. nşr. Abdülkerim Osman. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, 1966.
• Kauffmann, Friedrich. Aus der Schule des Wulfila: Auxenti Dorostorensis Epistula De Fide Vita Et Obitu Wulfilae in Zusammenhang der Dissertatio Maximini Contra Ambrosium. Strassburg: Verlag von Karl J. Trübner, 1899.
• Kelly, John Norman. Early Christian Doctrine. London: Adam & Charles Black, 4. Basım, 1968.
• Müller, Zainab Angelika. Zur Identität der Arianer. PDF: Symbolforschung, 2009. Erişim 01 Şubat 2020. http://www.symbolforschung.de/media/Volltexte/Zur%20Identitaet%20der%20Arianer.pdf
• Philostorgius. Ecclesiastical History. çev. Philip R. Amidon. ed. John T. Fitzgerald. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2007.
• Rudolf, Kurt. “Wisdom” The Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones- Mircea Eliade. New York: Thomson-Gale: 2005.
• Rustow, Marina. “The Qaraites as a Sect: The Tyranny of a Construct”. Sects and sectarianism in Jewish History. ed. Sacha Stern. 149-186. Leiden-Boston: Brill, 2011.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Karâîlik”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 13 Ağustos 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/karailik
• Socrates, Scholasticus. Ecclesiastical History. çev. A.C. Zenos. ed. Philip Schaff-Henry Wace. 2 Cilt. New York: Christian Literature Publishing Co., 1890.
• Sozomen, Salminius Hermias. Ecclesiastical History. çev. Chester D. Hartranft. ed. Philip Schaff-Henry Wace. 2 Cilt. New York: Christian Literature Publishing Co., 1890.
• Şarfî, Abdülmecid. el-Fikrü’l-İslâmî fi’r-redd ʿale’n-naṣârâ ilâ nihâyeti’l-ḳarni’l-ʿâşir. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1986.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Theodoret. Ecclesiastical History. çev. Blomfield Jackson. ed. Philip Schaff-Henry Wace. 3 Cilt. New York: Christian Literature Publishing Co., 3. Basım, 1892.
• Williams, H. Daniel. Ambrose of Milan and the End of Arian-Nicene Conflict. Oxford: Oxford University Pres, 1995.
• Williams, Rowan. Aryüs, Heresy and Tradition. Cambridge: William B. Erdmans Publishing, Company, 1981.
• WLC, Wisconsin Lutheran College. “Fourth Century Christianity, Aryüs–Thalia”. Erişim 6 Mart 2021. https://www.fourthcentury.com/Aryüs-thalia-intro/
• Wolfram, Hervig. Die Germanen. München: Verlag, C. Beck, 3. Basım, 1997.