Akitlerde Satış Bedelinin Meşrû Sınırını Belirleme Bağlamında Hanefî Mezhebinde Semenin Genel Özelliklerinin Tahlili

Yıl 2022, , 249 - 283, 31.12.2022

Muhammet Ali Çağlar

https://doi.org/10.54659/ulum.1126871

Öz

İslam Hukukunda satım akitlerinden bahsederken semen ve mebî‘ unsurları akdin sıhhat veya kuruluş şartları arasında sayılmaktadır. Bu şartların her biri kendine has bazı özellikleri içerir. Bu çalışmada semen unsurunun kendine has özellikleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Klasik kaynaklarda çoğunlukla müstakil bir başlıkta ele alınmayan semenin özellikleri farklı başlıklar altında zikredilmektedir. Bu özellikleri genel bir çerçeve altında birleştirmek günümüzde gelişen kompleks akit çeşitlerinde satış bedelinin fıkhî konumunu belirlemek ve bu konuda yeni bir bakış açısı geliştirmek adına büyük bir önemi haizdir. Bu çalışmada özellikle Hanefî mezhebinin odak noktası olarak ele alınmasının birkaç sebebi vardır. Bunlardan birisi Hanefîlerin semeni mebî‘den net bir şekilde ayıran bir anlayış geliştirmiş olmalarıdır. Bir diğeri ise bütün mal gruplarını semen olacağı veya semen olamayacağı şekilde sınıflandırmış olmalarıdır. Böylelikle semen tayininde akdin sıygasından ziyade bedellerin özellikleri ön plana çıkarılmıştır. Ayrıca Hanefî mezhebine göre semen akdin in’ikad şartlarından sayılmayarak fâsid-bâtıl ayrımı ile oluşabilecek herhangi bir eksiklikte akdin onarılmasına kapı açılmıştır. Bu bakış açıları sayesinde günümüzde gelişen akit çeşitliliğinin getirdiği karışıklıklara bazı noktalarda çözümler bulunabilecek hatta bazı katkılar sunulabilecektir. Fakat bu çalışma semenin özelliklerini teorik zeminde zikretmekten öteye geçmeyecektir. Bu sebeple belli bir semen tanımı ortaya koyduktan sonra semende bulunması gereken şartlar zikredilecektir. Semenin mebî‘den ayrıldığı noktalar tespit edilerek birbirleriyle karşılaştıkları takdirde hangi bedellerin semen olabileceği, hangilerinin mebî‘ sayılacağı ortaya koyulacaktır. Fâsid veya bâtıl olma(nın sonuçları), tayinle taayyün edip etmeme, mülkiyet, tasarrufta bulunabilme/bulunamama, telef olma, karşılıklı anlaşma ile fesih (ikâle), teslimde öncelik, muhayyerliğin bulunup bulunmaması gibi konulardaki farklılıklar semen ve mebî’ unsurları arasındaki ayrımı netleştirmede kullanılan temel başlıklar olacaktır. Ayrıca temel akit şekilleri dikkate alındığında semenin özelliklerinin pratikteki tatbik şekillerine de değinilecektir. Bu amaçla satım akdi, sarf akdi, selem akdi ve mukâyaza akdi örnek olarak ele alınıp semen ve mebî’in bu akitlerdeki durumuna dikkat çekilecektir. Eğer semen ve mebî’in genel özelliklerinde, akdin kendine has özelliklere sahip olması sebebiyle değişiklik meydana gelmişse bu değişikliklere ve değişim sebeplerine işaret edilecektir. Son olarak semen söz konusu olduğunda günümüzde en çok karşılaşılan problemlerden olan tedavülden kalkma, piyasadan çekilme, değerde artış olması veya azalma olması gibi nispeten daha spesifik olan konularda, üç imamın (Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmam Muhammed) ittifaklarına veya (varsa) ihtilaflarına öz bir şekilde yer verilerek çalışma sonlandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Akit, Semen, Para

Analysis of the General Characteristics of Thaman in the Ḥanafi School in the Context of Determining the Legitimate Limit of the Remuneration in Contracts

Öz

While referring to sales contracts, the elements of thaman and mabīʿ are counted among the conditions of validity or establishment of the contract. Each one of these conditions has some specific characteristic. This study will try to determine the unique character of the thaman element. Generally, the characteristics of thaman have been analyzed under different titles instead of being discussed under a separate title, in classical sources. Combining these characters under a general framework will have great importance to determine the fiqh position of the sales price in the complex contract types which have developed recently and to improve a new perspective. There are several reasons why Ḥanafis are particularly have considered as the focal point of this study. One of them is that the Ḥanafis developed a new conception that clearly distinguishes thaman from mabīʿ. Another one is that they classified all commodity groups as might have been thaman or not. Hereby in the determination of semen, the characteristics of the prices were emphasized rather than the declaration of intention. In addition, according to Ḥanafis, thaman is not counted among the conditions of establishment of the contract, and the door has been opened to repair the contract in any deficiency that may occur with the distinction between fāsidh (peccable) and bāṭıl (superstitious). Thanks to these perspectives, solutions can be found at some points and even some contributions will be made to the confusions which stem from the contract diversity that has developed today. However, this study will not go beyond to mention the characteristics of thaman on a theoretical basis. Therefore, after introducing a certain definition of thaman, the prerequisite for thaman will be mentioned. The points where thaman differs from mabīʿ will be determined and it will be revealed which prices will be thaman and which ones will be considered mabīʿ if they come across. In addition, considering the basic contract forms, whether the properties of thaman are applied absolutely or not will be mentioned. Finally, the study has been concluded by briefly giving a place to the agreements or the disagreements of the three imams on relatively more specific issues such as withdrawal from the market, increase or decrease in value, which are among the most encountered recent problems when it comes to thaman.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, The Hanafi School, Contract, Thaman, Money

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Câmekiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/45-46. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Akyıldız, Ali. “Kâime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/212-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ali Haydâr Efendi, Hoca Emin. Dürerü’l-hükkâm fî Şerhi Mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmi el-Hüseynî. 4 Cilt. y.y.: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• Aybakan, Bilal. “Sarf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/137-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• ʿAynî, Ebû Muḥammed (Ebü’ṣ-Ṣenâ) Bedrüddîn. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Eymen Sâlih Şa'bân. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye fî şerhi’l-Hidâye. 10 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Trampa”. İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. ed. İbrahim Kâfi Dönmez. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2006.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu.8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Burhâneddîn Mahmûd b. Ahmed İbn Mâze. el-Muhîtu’l-Burhânî fî’l-fıkhi’n-Nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerim Sâmî el-Cundî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-ḳınâʿ ʿan (metn)i’l-İḳnâʿ. thk. Hilâl Musaylihî Mustafa. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdillâh b. Muhammed. el-Esrâr fi’l-Usûl ve’l-Furû’. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Ensârî, Zekeriyya b. Muḥammed b. Ahmed b. Zeynuddin Ebû Yaḥya. Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Faizsiz Finans Standartları, AAOIFI, İstanbul: TKBB Yayınları, 2018.
• Genç, Mehmet. “Esham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/376-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gözübenli, Beşir. “Semen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/465-467. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Habergetiren, Ömer Faruk. İslam Hukukunda Paranın Değer Kaybı ve Buna Bağlı Hükümler. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Haddâdî, Raḍıyyüddîn Ebû Bekr b. ʿAlî b. Muḥammed. el-Cevheretü’n-Neyyire alâ muhtasari’l-Kudûrî. 2. Cilt. b.y.: el-Matbaʿatü’l-Ḫayriyye, 1322/1904.
• Hafîf, Ali. İslam Hukukuna Göre Hukukî İşlemler ve Hükümleri. çev. Rahmi Yaran. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Haraşî, Muhammed b. ʿAbdullah. Şerhu Muhtasarı Halîl li’l-Haraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hasenî, Ahmed Hasen Ahmed. Fıkhî ve İktisadî Açıdan İslam’da Para. çev. Adem Esen. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muḫtâr şerhu Tenvîru’l-ebṣâr. thk. Abdu'l-Mun'im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1423/2002.
• Heyet. “Semen”. el-Mevsû‘atü’l-Fıkhiyyeti’l-Kuveytiyye. 15/25-50. Kuveyt: Vizâratu ʿUmûmi’l-Evkâf ve’ş-Şu‘ûnu’l-İslâmiyye, 1984-2006.
• Heyet. “Semen”. Mu‘cemü Mustalahâti’l-‘Ulûmi’ş-Şer’iyye. 2/592. Riyad: Medinetü’l-Melik Abdilazîz li’l-Ulûm ve’t-Tekniyye, 2017.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer ed-Dımeşkî. Mecmûʿatu resâil-i İbn Âbidîn. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer ed-Dımeşkî. Reddü’l-muḫtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbn Cüzeyy, Muhammed b. Ahmed el-Gırnâtî. el-Ḳavânînü’l-fıḳhiyye. b.y., ts.
• İbn Hümâm, Kemâlüddîn Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid b. ʿAbdilḥamîd es-Sivâsî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. y.y: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Ḳâḍî Şühbe, Ebu’l-Fazl Bedreddin Muhammed b. Ebî Bekr el-Esedî. Bidâyetü’l-muḥtâc fi şerhi’l-Minhâc. thk. Enver b. Ebû Bekr eş-Şeyhî ed-Dâğistânî. 4 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1432/ 2011.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. el-Muġnî. thk. Tâhâ ez-Zeyni vd. 10 Cilt. y.y.: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. thk. Âmir Ahmed Haydar. 18 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerhu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi el-Endelûsî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihayetü’l-muḳtesid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1995.
• Kâdî ʿAbdulvehhâb, Ebû Muhammed. el-İşrâf ʿalâ Nuketi Mesâʾili’l-Hılâf. thk. el-Ḥabîb b. Ṭâhir. 2 Cilt. b.y.: Dâru İbn Ḥazm, 1420/1999.
• Kallek, Cengiz. “Sak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/584-586. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. Ali Muhammed 'Ivaz - Âdil Ahmed Abdu'l-Mevcûd 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Kefevî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyât Mu‘cem fi’l-Muṣtalaḥâti ve’l-Fürûḳi’l-Lüġavî. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım 1998.
• Keleş, Ali. İslam’a Göre Para Kavramı. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Merġinânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn ʿAlî b. Ebî Bekr b. ʿAbdilcelîl Fergânî. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Tallal el-Yusuf. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-İhyâʾi Türâsi’l-ʿArabi, ts.
• Mevṣılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 5. basım., 2012.
• Meydânî, ʿAbdülġanî b. Ṭâlib b. Ḥammâde Guneymî ed-Dımeşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Abdülkerîm el-'Atâ. 2 Cilt. Şam: Mektebetü ʿİlmi’l-Hadîs, 1423/2002.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz b. Ali. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Ġureri’l-ahkâm. 2 Cilt. b.y.: Dâru İḥyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, ts.
• Muhammed Kadrî Paşa. Mürşidü’l-ḥayrân. Bulak: Matbaʿatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1309/1891.
• Okur, Kâşif Hamdi. “Outsourcing İşlemleri (Haram Faaliyetlerde Bulunan İş Yerlerine Dışarıdan Ürün ve Hizmet Satımı)”. II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. ed. Mehmet Bayyiğit. 323-335. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Osmânî, Muhammed Takî. Fıḳhu’l-buyû‘ ‘alâ meẕâhibi’l-erba‘a. 2 Cilt. Karaçi: Mektebete Ma‘ârifü’l-Kur’ân, 2015.
• Özsoy, İsmail. “Fıkıh Doktrininde Para ve Faiz”. Fıkhi Açıdan Finans ve Altın İşlemleri. ed. Halit Çalış. 75-151. İstanbul: Esen Ofset, 2012.
• Paçacı, İbrahim. “Altın-Para-Faiz İlişkileri ve Altının Vadeli Satışı”. Fıkhi Açıdan Finans ve Altın İşlemleri. ed. Halit Çalış. 411-435. İstanbul: Esen Ofset, 2012.
• Râfi‘î, Ebû Kâsım Abdulkerîm b. Muhammed el-Kazvînî. Fetḥu’l-ʿazîz fî şerḥi’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed 'Ivaz - Âdil Ahmed Abdu'l-Mevcûd. 13 Cİlt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1417/1996.
• Samar, Mahmut. İslam Borçlar Hukukunda Akitlerde Ca‘lî Şartlar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Semerkandî, Alâuʾd-dîn Ebûbekir Muhammed b. Ahmed. Tuḥfetu’l-fuḳahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413/1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eʾimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1413/1993.
• Suġdî, Ebû’l-Hasan ʿAlî. en-Nutef fi’l-Fetâvâ. thk. Salâhuddin Nâhî. Amman: Dâru’l-Furkân, 2. basım., 1404/1984.
• Şâvîş, Velid Mustafa. Bey‘u’s-selem:Beyne’l-fıḳhi’l-İslâmî ve’l-fikri’l-iḳtisâdiyyi’l-vaż‘î. 2 Cilt. Amman: Dâru’l-Feth, 2004.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. thk. Ali Muhammed 'Ivaz - Âdil Ahmed Abdu'l-Mevcûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1994.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Uḳûdu’l-müsemmât fi’l-fıḳhi’l-İslâmî: Aḳdü’l-bey‘. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1999.
• Zeylaʿî, Ebû Muhammed Fahruddîn ʿOsmân b. ʿAlî b. Mihcen b. Yûnus. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ şerhu Kenzü’d-deḳâiḳ. 6 Cilt. Ḳâhire: el-Matbaʿatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1312/1895.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıḳhu’l-İslâmî ve edilletühû. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1996.