Khabari/Predicative Attributes and Suleyman Ateş's Vıews On Khabari/Predicative Attributes

Yıl 2023, , 133 - 188, 31.07.2023

Cenksu Üçer , Merve Ünal

https://doi.org/10.54659/ulum.1312736

Öz

This study deals with Suleyman Ateş's approach to the khabari/predicative attributes. The issue of God's attributes has been debated in Islamic history since the end of the first century. These discussions were conducted under the headings of whether or not an attribute should be attributed to God apart from or together with His essence, and if so, what these attributes are, their classification, and how to understand the nature of these attributes. The khabari/predicative attributes have also been one of the most important of these topics. The issue of attributes in general, and the issue of khabari/predicative attributes in particular, is one of the important indicators in determining the identity of any sect, school, group and person in the fields of Kalam and the History of Islamic Sects (Fırak Tradition). It is obvious that geography is an extremely important factor in the formation of theological views and their widespread acceptance. Therefore, the main hypothesis of this study is that Ateş's views on the attributes of news will be in line with the views of the sects prevalent in these lands. In this context, it was deemed important to reveal the views of a scholar who grew up in Turkey on the subject of khabari/predicative attributes. In this qualitative study, it is aimed to reveal Ateş's thoughts on the subject by examining his views on the khabari/predicative adjectives. In the context of the objectives of the study, firstly, a general framework on the subject of attributes is drawn, then the views of schools and sects such as Mu'tazila, Ahl al-Hadith, Ash'ariyya and Māturīdiyya on khabari/predicative attributes are outlined, and Ateş's views on khabari/predicative attributes are analyzed in the examples of wahj, 'ayn, yed and istivā. Suleyman Atesh, who accepts khabari/predicative attributes, divides them into those related to God's essence and those related to His actions, and classifies the attributes of 'ulaww, 'ayn, wajh, yed, isba' and kabza as attributes related to His essence, and the attributes of istivā, nuzul, mercy and wrath as attributes related to His actions. According to Ateş, the attributes are part of a style that Allah uses for His servants to understand better. This is because people, regardless of their language, use figurative expressions among themselves. In fact, these figurative expressions increase the power of the word even more. For this reason, Allah has described the invisible world in terms of the visible world. It is not correct to understand them literally. If they are understood in their literal sense, the mistake of Mushabbihe and Mushasim would be committed. Allah, on the other hand, is exempt from all kinds of thoughts resembling similitude. Atesh uses the adjective waj in the sense of God's essence and God's consent, the adjective yad in the sense of generosity and bay'at (Bay'at al-Ridwān), the adjective 'ayn in the sense of supervision and protection, and the adjective istwā in the sense of taking over, being established, and being sovereign. Atesh's interpretations are close to the Māturīdīs' views on these issues.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Kalam, Allah, Khabari Attributes, Süleyman Ateş

Haberî Sıfatlar ve Süleyman Ateş’in Haberî Sıfatlara İlişkin Görüşleri

Öz

Bu çalışmada Süleyman Ateş’in haberî sıfatlara ilişkin görüşleri ele alınmıştır. Allah’ın sıfatları konusu, İslam tarihinde daha çok ilk yüzyılın sonlarından itibaren tartışılmaya başlanmış olan bir konudur. Bu tartışmalar Allah’a zâtı dışında veya zâtıyla beraber bir sıfat nispet edilip edilmeyeceği, edilecekse bunların neler olduğu, taksimi ve bu sıfatların keyfiyetinin nasıl anlaşılacağı gibi başlıklarda yürütülmüştür. Haberî sıfatlar da tartışılan bu başlıkların önemlilerinden biri olmuştur. Genelde sıfatlar özelde ise haberî sıfatlar konusu, Kelam ve İslam Mezhepleri Tarihi (Fırak Geleneği) alanlarında herhangi bir anlayış, mezhep, ekol, grup veya kişinin hüviyetinin belirlenmesi hususunda önemli göstergelerden biridir. İtikâdî görüşlerin şekillenmesi ve bunların yaygın olarak kabul edilmesinde coğrafyanın son derece önemli bir unsur olduğu aşikârdır. Dolayısıyla araştırmanın temel hipotezi, Ateş’in haberî sıfatlar hakkındaki görüşlerinin bu topraklarda yaygın olan itikadî mezheplerinki ile aynı doğrultuda olacağı şeklindedir. Bu bağlamda Türkiye’de yetişmiş bir âlimin haberî sıfatlarla ilgili görüşlerinin ortaya konulması önemli görülmüştür. Nitel araştırma hüviyetindeki bu çalışmada, Ateş’in haberî sıfatlar hakkındaki görüşleri incelenerek konu hakkındaki düşüncelerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Araştırmanın hedefleri bağlamında öncelikle sıfatlar konusunda bir genel çerçeve çizilmiş, sonrasında haberî sıfatlar hakkında Mu‘tezile, Ehl-i Hadîs, Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye gibi ekol ve mezheplerin görüşleri ana hatlarıyla ortaya konulmuş ve Ateş’in haberî sıfatlarla ilgili görüşleri vech, ‘ayn, yed ve istivâ örnekleminde incelenerek bir değerlendirme yapılmıştır. Haberî sıfatları kabul eden Süleyman Ateş, bunları Allah’ın zâtı ve fiilleri ile ilgili olanlar şeklinde ayırıp ‘uluvv, ‘ayn, vech, yed, isba‘ ve kabza sıfatlarını zâtına; istivâ, nüzul, rahmet ve gazab sıfatlarını ise fiiline ilişkin sıfatlar olarak tasnif etmektedir. Ateş’e göre haberî sıfatlar Allah’ın, daha iyi anlamaları için kullarına kullandığı bir üslubun parçasıdır. Çünkü insanlar sözlerinin gücünü artırmak için kendi aralarında -dili ne olursa olsun- mecazlı söyleyişlere yer vermektedir. Bu sebeple Allah görünmez alemi, görünen alemden hareketle anlatmıştır. Bunları gerçek manasıyla anlamak doğru değildir. Şayet bunlar gerçek anlamında anlaşılırsa Müşebbihe ve Mücessime’nin hatasına düşülmüş olur. Allah ise teşbîhi andıran her türlü düşünceden münezzehtir. Ateş, çalışma kapsamında ele alınan vech sıfatını Allah’ın zâtı ve Allah’ın rızası; yed sıfatını cömertlik ve bey‘at (Bey’atü’r-Rıdvân), ‘ayn sıfatını da gözetim ve koruma altına alma anlamlarında kullanmakta; istivâ sıfatını ise yönetimi eline almak, kurulmak ve hükümrân olmak anlamlarında açıklayarak bir nevi te’vil yapmaktadır. Ateş’in, bu tespitlerle Mâtürîdîler’in bu konulardaki görüşlerine yakın yorumlar serdettiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Allah’ın Sıfatları, Haberî Sıfatlar, Süleyman Ateş, Kelam

Teşekkür

İlim dünyasına katkıları nedeniyle derginin bütün ekibine teşekkür ediyoruz.

Kaynakça

• Ahmetoğlu, Şahin. “İmâmiyye/İsnâaşeriyye”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M. Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. 99-124. Ankara: Nobel, 2020.
• Akdemir, Furat. “İslâm Düşüncesinde Allah’ın Sıfatlarını Anlama Sorunu”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/2 (2020), 1581-1609.
• Albayrak, Halis. Tefsir Usûlü. İstanbul: Şule Yayınları, 1998.
• Âmidî, Seyfeddin. Ğayret’ül Merâm fî ‘İlmi’l-Kelâm Nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatîf. Kahire, 1971.
• Arca, Abdullah. “Fahreddin Razî’nin Allah’ın Haberî Sıfatlarına Getirdiği Yorumlar”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS] 67 (2018), 245-267.
• Ardoğan, Recep. “‘Yed’in Ayetlerde Allah’a İzafe Edilmesiyle İlgili Kelamî Yaklaşımlar”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/28 (2017), 7-46.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1990.
• Ateş, Süleyman. Kuran Ansiklopedisi. İstanbul: Kuba Yayınları, 30 cilt, 2002.
• Aydın, Ömer. “Haberî Sıfatları Anlama Yolları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 1 (1999), 133-158.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hititkitap Yayınları, 2008.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi - Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü. Ankara: Hititkitap Yayınları, 2010.
• Bağdadî, Abdulkâhir. el-Fark beyne’l-Fırak. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Kalem Yayınları, 1979.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî; el-Kütübü’s-Sitte. Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde. Haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Bulut, Zübeyir. Haberî Sıfatlar: Anlama Yöntemleri ve Yorumlar. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”. Dinî Araştırmalar 7 /20 (2004), 205-234.
• Can, Seyithan. “İlâhî Sıfatlar Probleminin Ortaya Çıkışında Çok Kültürlü Ortamın Etkisi”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 13/2 (2020), 430-450.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mes‘ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Ceyhan, Mehmet Akif. Vahiy Allah-İnsan İletişimine Müslüman Geleneğin Yaklaşımı. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ebü’l-Hasen. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. Thk. İbrahim el-Eybârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 2. Baskı, 1992.
• Çağlayan, Harun. “Akıl-Nakil İlişkisi: Re’y ve Hadis Ehlinin Yaklaşımları”. Sistematik Kelam. Ed. Mehmet Evkuran. 85-102. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Çakan, İsmail Lütfü –Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dalkılıç, Mehmet. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”, İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M Ali Büyükkara. 66-90. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 3. Baskı, 2012.
• Dalkılıç, Mehmet. “Yönetim, İman-Küfür ve Kader Meseleleri Etrafında Oluşan İlk Mezhepler”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M Ali Büyükkara. 42-65. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Demir, Abdullah. Ebû İshak es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Diyanet İşleri Yeni Meali. Erişim 16 Haziran 2023. www.kuranmeali.com.
• Diyanet Vakfı Meali. Erişim 16 Haziran 2023. www.kuranmeali.com.
• Düzgün, Şaban Ali. “Allah’a İman”. İslâm İnanç Esasları. Ed. Şaban Ali Düzgün. 63-120. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Elmalılı Hamdi Yazır Meali. Erişim 16 Haziran 2023. www.kuranmeali.com.
• Esed, Muhammed. Kuran Mesajı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2002.
• Evkuran, Mehmet. “Ulûhiyet: Allah’ın Varlığı ve Sıfatları”. Sistematik Kelam. Ed. Mehmet Evkuran. 103-115. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Evkuran, Mehmet. “Sünni Hilafet Teorisi”. Sistematik Kelam. Ed. Mehmet Evkuran. 597-619. Ankara: Bilay Yayınları, 2019.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s Sünne. Ter. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Eş‘arî Kelâmı el-Lüma’ fi’r-Red alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida’. Ter. Kılıç Aslan Mavil - Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayınları, 2. Baskı, 2017.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. Çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Eyibil, İrfan. “Ehl-i Sünnet Kelâmında Haberî Sıfatların Te’vili Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 667-691.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdullah b. Sebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Gazzâlî. Ebû Hâmid Muhammed. İtikadda Orta Yol - el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd. Neş. ve ter. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 3.baskı, 2016.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İlcâmü’l-‘Avâm ‘an İlmi’l-Kelâm. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1987.
• Gökçe, Ferhat. İslân İrfan geleneğinde Hadis Yorumu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Gölcük, Şerafettin. Kelam Tarihi. İstanbul: Hikmet Yayınları, 11. Baskı, 2019.
• Görgülü, Faruk. Eş‘arî ve Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Görgülü, Faruk. Abdullah b. Abbas. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Güneş, Kamil. “İlk Dönem Kelâmî Şahsiyetler”. Kelâma Giriş. Ed. Cağfer Karadaş. 51-65. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Hakk’ın Da’veti Kurân-ı Kerîm Meâli. Ömer Çelik. Erişim 16 Haziran 2023. www.kuranmeali.com.
• Işık, Harun- Serdar, Murat. Sistematik Kelam. İstanbul: Kimlik Yayınları, 2018.
• İğde, Muhyeddin “Selefîliğin Anlaşılması İle İlgili Bazı Mülahazalar”. Zâhirî ve Selefî Din Yorumu. Ed. Sönmez Kutlu. 427-431. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• İsfehânî, Râgıb. el Müfredat. Çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 3. Baskı, 2012.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Tarih Boyunca Selefi Söylem”. Eskiyeni 25 (2012), 56-64.
• Kanca, Fatih. Abdullah b. Mes‘ûd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Kara, Mustafa. “Prof. Dr. Süleyman Ateş: Hayatı ve İlmi Şahsiyeti”. Tefsire Adanmış Bir Ömür Süleyman Ateş. Ed. Gökhan Atmaca - Ali Karataş. 37-69. Ankara: FCR Yayın, 2020.
• Karadaş, Cağfer. “İman Konuları”. İslam’a Giriş- Temel Esaslar. 137-213. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Kartaloğlu, Habib. “İmamiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması: Şeyh Saduk ve Şeyh Müfîd Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (2011/2), 193-216.
• Kalaycı, Mehmet. “Eşarilik”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 395-422. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M. Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. 211-233. Ankara: Nobel, 2020.
• Keskin, Mehmet. “Eş‘arîlik”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M. Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. 253-266. Ankara: Nobel, 2020.
• Kılavuz, A. Saim. Ana Hatlarıyla İslam Akaidi ve Kelama Giriş. İstanbul: Ensar Yayınları, 28. Baskı, 2017.
• Kılavuz, U. Murat. Allah’a İman. Ed. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı, 2015.
• Kılıçer, M. Esat. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/520-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kırbaşoğlu, Hayri. Ashabu’l- Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Problemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1983.
• Koca, Ferhat. İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Koç, İhsan. Cumhuriyet Dönemi Türkiye’si Akademik Tefsir Çalışmalarında Nesh Meselesine Teorik ve Pratik Yaklaşım: Süleyman Ateş ve M. Sait Şimşek Örneği. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Kur'an-ı Kerim'in Yüce Meali. Süleyman Ateş. Erişim 16 Haziran 2023. www.kuranmeali.com. Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilatü Ehli’s-Sünne. Thk. Fatma Yusuf el-Hıyemî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Ter. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. Ter. Bekir Topaloğlu – S. Kemal Sandıkçı – Yunus Vehbi Yavuz – Fadıl Aygan. Ed. Yusuf Şevki Yavuz. İstanbul: Ensar Yayınları, 18. Cilt, 2019.
• Mavil, Kılıç Aslan. Mâtürîdî Kelâmında Tevil. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Namlı, Abdullah. “Kazâ ve Kadere İman”. İslâm İnanç Esasları. Ed. Sönmez Vecdi – Karaağaç, Hilmi. Ankara: Lisans Yayıncılık, 2021.
• Narol, Süleyman. “Fahruddîn Râzî ve Kâdî Abdülcebbâr’ın Subûtî ve Haberî Sıfatlara Konu Olan Âyetlere Yaklaşımı ve Değerlendirmesi”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi ] 6/1 (2015), 193-214.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahru’l-Kelâm. Ter. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2010.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahrü’l-Kelâm. Ter. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Onat, Hasan. (2015a). “İslâm Ortak Paydasını Kaybetmiş Müslümanların Açmazı: Şiî-Selefî Kutuplaşması”. İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi. I/1-2 (2015), 107-128.
• Oral, Osman. “Kelâmî Düşüncede Haberî Sıfat Problemi”. Türk İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/14 (2017), 197-221.
• Öz, Mustafa. “Usûliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özdemir, Abdurrahman. Lebîd b. Rebîa el-Âmîrî ve Divanı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Özdemir, Metin. İslam İnanç Esasları. Ankara: Bilay Yayınları, 2017.
• Özdeş, Talip. Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Özek, Ali. “Dirâyet Müfessiri İbn Abbas”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 68-74.
• Özler, Mevlüt. “Allah’ın İsim ve Sıfatları”. Kelam El Kitabı. Ed. Şaban Ali Düzgün. 219-262. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Râzî, Fahreddin. Allah’ın Aşkınlığı- Esâsü’t-Takdîs fî ‘İlmi’l-Kelâm. Çev. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayınları, 2014.
• Sâbûnî, Nûreddin Mâtürîdiyye Akaidi. Ter. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İfav Yayınları, 17. Baskı 2017.
• Schöck, Cornelia. “Cehm b. Safvân (ö. 128/745-9) ve ‘Cehmiyye’ ile Durâr b. Amr (ö. 200/815)”. Başlangıçtan Günümüze İslam Kelamı Ed. Sabıne Schmıdtke. Ter. Orhan Şener Koloğlu – Ulvi Murat Kılavuz - Salih Çift. 95-126. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Semerkandî, Şemsüddin. İslam İnanç İlkeleri. Tahk., Ter., Değ. İsmail Yürük - İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Sevgülü Hacıibrahimoğlu, Hümeyra. Esmâ-ı Hüsnâya Dayanan Kelâm Anlayışı: Ebû İshak es-Saffâr Örneği. Ankara: Oku Okut Yayınları, 2021.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. El-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1994.
• Şehristanî, Muhammed b. Abdülkerim. Milel ve Nihal. Çev. Mustafa Öz, Haz. Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Litera Yayınları, 2011.
• Topal, Hüseyin. “Kur’ân’da ‘Yed” Kelimesi’. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 10 (2020), 153-172.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 1981.
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. Ankara: İsam Yayınları, 6. Baskı, 2019.
• Tözluyurt, Mehmet. “Kur’an’da Allah ve İnsanın Sonsuzluğu Üzerine Bir İnceleme”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2018), 185-212.
• Tözluyurt, Mehmet. “Sâd Suresi Bağlamında Mâtürîdî’nin Kelamî Görüşleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13/72 (2020), 1014-1024.
• Timur, İhsan. “Mâtürîdîlik”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M. Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. 235-252. Ankara: Nobel, 2020.
• Uyar, Mazlum. İmamiyye Şia’sında Düşünce Ekolleri Ahbârilik. İstanbul: Kitap Matbaacılık, 2000.
• Üçer, Cenksu - Toköz, Münevver. “Hasan Onat’ın Alevî Gelenek Hakkındaki Çalışmaları ve Alana Katkısı”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 23 (2021), 3-42.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Yağlı Mavil, Hikmet. İmam Eş‘arî’nin Kelâm Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Yaman, Ahmet. “Abdullah b. Mes’ûd’un Hanefî Mezhebinin Oluşumundaki Rolü: Bir Genel Kabulün Buhârî ve Müslim Rivâyetleri Çerçevesinde Gözden Geçirilmesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 4/2 (2004), 7-26.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedis.. 24/58-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yıldırım, Ahmet. “Tasavvufun Kaynağı Olarak Hadis”. Hadis ve Siyer Araştırmaları, 4/2 (2018), 51-70.
• Yıldırım, Ramazan. “Ulûhiyyet”. Sistematik Kelam. Ed. Ömer Aydın. 73-158. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Yurdagür, Metin. Allah’ın Sıfatları. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.
• Yurdagür, Metin. “Ahbâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/490-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yüce, Mustafa. “Hâris el-Muhâsibî’ye Göre Haberi Sıfatlar”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 12/2 (2014), 274-294.