Klasik Arapça Sözlüklerin Teşekkülünde Dinin Etkisi

Yıl 2024, , 1 - 34, 31.07.2024

Ayşe Uzun

https://doi.org/10.54659/ulum.1450342

Öz

Öz
Dil birikimini kayıt altına almak, filolojik varlığın korunması, kutsal metin incelemeleri, devletler arası siyasi ilişkiler, bilgiyi muhafaza etmek ve yabancı kültürlerle irtibat kurmak gibi hususlar sözlüklerin hazırlanmasında etkili olmuştur. Klasik Arapça sözlükçülüğün gelişiminde de buna benzer unsurların tesirinden bahsedilebilir. Bu etkenler arasından özellikle dinin, erken dönem Arapça sözlükçülüğün ortaya çıkışında merkezi bir rol oynadığı vurgulanır. Erken dönem Arapça sözlükleriyle kastettiğimiz eserler, Halil b. Ahmed’in (öl. 175/791) Kitâbü’l-Ayn, Ezherî’nin (öl. 379/980) Tehzîbü’l-Luga, Ahmed b. Fâris’in (öl. 395/1004) Mekâyisü’l-Luga ve Mücmelü’l-Luga ve Cevherî’nin (öl. 400/1009’dan önce) es-Sıhah adlı sözlükleridir. Bu makalenin zamansal çerçevesi, Arapça sözlükçülüğün zirve dönemi olarak nitelendirilen hicrî dördüncü asır dahil olmak üzere ilk dört asırla sınırlandırılmıştır. Bu süreçte sözlükçülük faaliyetlerinin, Kur’ân’ın gölgesinde şekillendiği yönünde iddialar vardır. Çalışmanın konusu, erken dönem Arapça sözlüklerinin hazırlanış gerekçesi üzerine şekillenmektedir. Metin analizi yöntemiyle hazırlanan makale, bu sözlüklerin teşekkülünün sadece Kur’ân etkisine ve dinî gerekçelere hasredilemeyeceğini, söz konusu sözlüklerin telif edilmesinde kültürel ve siyasî gayelerin de etkili olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Arap dilinin ve kültürünün başucu eserlerinden olan sözlüklere dini metin muamelesi yapmanın yanlış bir tutum olduğunu ortaya koyması bakımından makale önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra kültürel tarihin siyasî tarihten bağımsız olmadığı yönündeki kanaati pekiştirmesi bakımından da makale kayda değer bulgular sunmaktadır. Dünya sözlük mirasının önemli yapı taşlarından biri olan klasik Arapça sözlüklerin teşekkülünü tek bir sebebe indirgemek makul bir yaklaşım değildir. Arapça sözlüklerin oluşumunda dinin etkisi ve yönlendiriciliği olduğu kadar kültürün ve siyasetin de payı vardır. Müstakil Kur’ân sözlüklerinin ortaya çıkışını ve varlığını Kur’ân’a borçlu olduğu yönündeki tez doğru olsa da söz konusu görüş, dilin bütün kelimelerini kuşatma iddiasıyla telif edilen Klasik Arapça sözlüklerin ortaya çıkışına teşmil edilemez. Genel itibariyle dinin, sözlüklerin hazırlanmasındaki etkisi reddedilemeyecek bir durumdur. Söz gelimi, Çin ve Hint sözlük geleneklerinde de dinin yeri yadsınamayacak ölçüde önem arz eder. Bu bakımdan Arapça sözlükçülüğün de bu noktada onlarla benzerlik gösterdiği söylenebilir. Fakat klasik Arapça sözlüklerin kelime ve muhteva tahlili yapıldığında söz konusu eserlerin bütünüyle dinin etkisiyle kuşatılmadığı anlaşılmaktadır. Zira klasik Arapça sözlükler, sadece Kur’ân kelimelerine odaklanmaz. Dili tahriften koruma gibi kültürel bir gayeyle telif edilen sözlükler, kadim Arap geleneğinin ihya etme çabasındadır. Arapça sözlüklerde Arapların sosyal hayatları ve cahiliye Araplarının folkloru önemli yer tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Arapça, Kur'an, Sözlük, Din, Leksikografi

The Effect of Religion on the Formation of Classical Arabic Dictionaries

Öz

Recording linguistic treasures, preserving philological existence, examining sacred texts, international political relations, retaining knowledge and contacting foreign cultures have been effective in the writing of dictionaries. It is possible to talk about the influence of similar elements in the development of classical Arabic lexicography. Among these factors, it is emphasized that religion, in particular, played a central role in the emergence of early Arabic lexicography. The works we mean by the early Arabic dictionaries are al-Khalil b. Ahmad’s (d. 175/791) Kitāb al-ʿayn, Azhari’s (d. 379/980) Tahdhib al-Lugha, Ibn Faris’s (d. 395/1004) Mujmal al-lugha and Muʿjam maqayis al-lugha and al-Jawhari’s (d. 400/1009) Sihäh. Therefore, the temporal framework of this article is limited to the first four centuries, including the fourth century of the hijra, which is characterized by the peak period of Arabic lexicography. There are claims that lexicography activities were shaped in the shadow of the Qur’an in this process. The subject of this article is the reasons for the preparation of early Arabic dictionaries. This article, which is based on textual analysis, aims to demonstrate that the formation of these dictionaries cannot be attributed solely to the influence of the Qur'an and religious reasons, and that cultural and political goals were also effective in the composition of these dictionaries. The article is important in terms of demonstrating that it is wrong to treat dictionaries, which are among the primary works of Arabic language and culture, as religious texts. In addition, the article presents significant findings in terms of reinforcing the conviction that cultural history is not independent of political history. It is not a reasonable approach to reduce the formation of classical Arabic dictionaries, one of the important building blocks of the world dictionary heritage, to a single reason. Culture and politics play a role in the formation of Arabic dictionaries as well as the influence and guidance of religion. Although the thesis that independent Qur'anic dictionaries owe their emergence and existence to the Qur'an is correct, this view cannot be extended to the emergence of Classical Arabic dictionaries, which were compiled with the claim of encompassing all the words of the language. In general, the influence of religion on the preparation of dictionaries cannot be denied. For instance, the place of religion in Chinese and Indian dictionary traditions is undeniably important. In this respect, it can be said that Arabic lexicography is similar to them at this point. However, when the vocabulary and content of classical Arabic dictionaries are analyzed, it is understood that these works are not completely surrounded by the influence of religion. Because classical Arabic dictionaries do not focus only on the words of the Qur'an. Dictionaries, which were compiled with the cultural purpose of protecting the language from distortion, endeavor to revive the ancient Arabic tradition. The social life of the Arabs and the folklore of the ignorant Arabs have an important place in Arabic dictionaries.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Arabic, Quran, Dictionary, Religion, Lexicography

Kaynakça

• Abdullah, Abdülaziz Yâsîn. “Merviyyâtü Ebi’d-Dukayş el-Lugaviyyetü fî Kitâbi’l-‘Ayn”. Mecelletü Ebhâs Küllliyetü’t-Terbiyyeti’l-Esâsiyyeti 1/4 (2004), 87-104.
• Achrati, Ahmed. “Arabic, Qur’anic Speech And Postmodern Languages. What The Quran Simply Says?”. Arabica 55 (2008), 161-203. https://doi.org/10.1163/157005808X310624.
• Agius, Dionisius A. Arabic Literaray Works as a Source of Documentation for Technical Terms of the Material Culture. Toronto: University of Toronto, Doktora Tezi, 1984.
• Aleyyânî, Ali b. Nefî’ Aleyyânî, Akidetü’l-İmam el-Ezherî. Mekke: Dârü’l-Vatan, 1997.
• Ali, Îsâ Şehhâte Îsâ. el-‘Arabiyye ve’n-nassi’l-Kur’ânî. Kahire: Dârü’l-Kuba, 2000.
• Ali, Jamal. A Study in Early Ismaili Lexicography: The Kitab al-Zina of Abu Hatim Ahmad b. Hamdan al-Razi. California: University of California, 2005.
• Apak, Adem. “Şuûbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ağustos 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/suubiyye
• Attâr, “Ahmed Abdülgafûr. Mukaddimetü’s-Sıhâh”. Tâcü’l-luga ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye. Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. ن-9. Beyrut: Dârü’l-Melâyîn, 1990.
• Attâr, Bevşetti. el-Me‘acîmü’l-‘Arabîyye ru’ye târîhiyye ve takvîmiyye. Cedide: Menşurât Câmiâ Şuayb ed-Dekkalî, 1990.
• Aydân, Haydâr Cebbâr. “el-Metnü’l-Lugavî fî’l-Mu‘cemil’l-‘Arabîyyi’l-Kadîm -Dirâse fî Keyfiyyeti’l-Muâlece-”. Mecelletü’l-Lugati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ 1/6 (2008), 151-178.
• Baalbaki, Ramzi. The Arabic Lexicographical Tradition from the 2nd/8th to the 12th/18th Century. Leiden: Brill Yayınları, 2014.
• Baalbaki, Ramzi. The Early Islamic Grammatical Tradition. USA: Ushgate Yayınları, 2007.
• Bâtilî, Ahmed b. Abdillah. el-Me‘acimü’l-lugaviyye ve turuku tertîbihâ. Riyad: Dârü’r-Râye, 1992.
• Berhume, Îsâ. Dirâse fi me‘acîm ‘Arabiyye. Beyrut: Müessesetu’l-‘Arabiyye li’d-dirâsat ve’n-neşr, 2005.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslâm Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Carter, Michael George. “Arabic lexicography”, Religion, Learning and Science in the Abbasîd Period, ed. MJ.L. Young vd., 106-117. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Çetin, Nihad M. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ağustos 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/arap#2
• Davud, Emanî bint Abdillah Aziz b. Abdillah. Eserü’d-Dilâli li’l-Müfessirîn fî’l-Mu‘cemil’l-‘Arabî -et-Tehẕîb Nemûzecen-. Mekke: Mekke Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, h. 1423.
• Debbâsî, Abdülaziz b. İbrahim. “Ma A‘rebehu Halîl mine’l-Kur’âni’l-Kerîm fî Kitâbi Sîbeveyhi”. Mecelletü’l-Cem‘iyyeti’l-‘İlmiyye es-Su‘ûdiyye li’l-Lugati’l-‘Arabiyye 5 (h.1431), 11-74.
• Drory, Rina. Models and Contacts: Arabic Literature and its İmpact on Medieval Jewish Culture. Leiden: Brill, 2000.
• Durgun, Recep. “Urdu Dilinde Sözlük Hazırlama Geleneği”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 36 (2016), 367-382.
• Elmaz, Orhan. “Ramzi Baalbaki: The Arabic Lexicographical Tradition: From the 2nd/8th to the 12th/18th Century. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 79/1 (2016), 175-176.
• Eşkâr, Muhammed Süleyman Abdullah. Mu‘cemu ‘ulûmi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Frye, Richard Nelson. The Cambridge History of Iran The Period From the Arab Invasion to the Saljuqs. United Kindgdom: Cambridge University Press, 2008.
• Gilliot, Claude. “The Use of Lexicography in the Great Qur’anic Commentary of al-Wahidi (d. 468/1076)”. The Meaning of the Word. ed. Stephen R. Burge. 119-153. Oxford: Oxford University Press 2015.
• Goldziher, Ignaz. Klasik Arap Literatürü. çev. Azmi Yüksel vd. Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
• Goldziher, Ignaz. On the History of Grammar Among the Arabs. çev. Kibga Devenyi vd. Armsterdam: John Benjamins Publishing Company, 1994.
• Günay, V. Doğan. Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2007.
• Gündüzöz, Soner. Arapçanın Söz Varlığı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Hâfız, Eşref Ahmed. el-İstişhâd bi’l-hadîsi’ş-şerîf fî’l-me‘acîmi’l-‘Arabiyye. İskenderiye- Azarit: Daru’l-Marife ve’l-Camiiyye, ts.
• Halîl, Hilmi. el-Müvelled fî’l-‘Arabiyye dirâse fî numuvvi’l-lugati’l-‘Arabiyye ve tatavvurihâ ba‘de’l-İslâm. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-‘Arabiyye, 1985.
• Hammûdî, Hâdi Hasan. Ahmed b. Fâris riyâdâtühü fî’l-bahsi’l-lugavî ve’t-tefsîri’l-Kur’ân ve’l-meydâni’l-edebî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Hamzâvî, Muhammed Reşâd. Min Kadâya’l-mu‘cemil’l-‘Arabî. Tunus: Dârü’l-garbi’l-İslâmî,1986.
• Hârûn, Abdüsselam. “Takdim”. Tehẕîbu’l-luğa. mlf. 5-32. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-amme li’t-te’lif ve’l-enba ve’n-neşr ve ed-dârü’l-Mısriyye li’t-te’lif ve’t-tercüme, 1964.
• Haywood, John. Arabic Lexicography it’s History and it’s Place in the General History of Lexicography. Leiden: Brill Yayınları, 1960.
• Hilâl, Abdulgaffâr Hamid. Menâhicü’l-bahs fî’l-lisâniyyât ve ilmi’l-mu‘cem. Kahire: Dârü’l-Kirâbi’l-Hadîs, 2010.
• Hilâlî, Hâdî Atiyye Matar. Bevâkirü’t-tefsîri’l-Kur’ânî ‘inde’l-Halîli’bni Ahmed li’l-Ferâhidî. Bağdat: Mektebetü’r-Risâle, 1991.
• Hüseyin, Tâhâ. Câhiliye Şiiri Üzerine. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İkbal, Ahmed Şarkâvî. Mu‘cemü’l-me‘acîm. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Jackson, Howard. Lexicography: An Introduction. New York: Routledge, 2003.
• Kadur, Ahmed Muhammed. Medhal ilâ fıkhi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1999.
• Kara, Ömer. “el-Furûku’l-Lugaviyye’nin Bir Kur’ân İlmi Olma İmkânı Üzerine”. Tarihten Günümüze Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usülü. ed. Bilal Gökkır vd. 241-274. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Karslı, İbrahim H. “Kur’ân Tefsiri Açısından İlk Arap Lügati Kitâbü’l-Ayn’ın Değerlendirilmesi”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi. 4/14 (2004), 49-70.
• Kâsımî, Ali. el-Mu‘cemiyyetü’l-‘Arabiyye beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk. Lübnan: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 2003.
• Kâsımi, Ali. İlmu’l-luğa ve sına‘âtü’l-mu‘cem. Riyad: İmâdeti Şuûni’l-Mektebât, 1991.
• Kehhâle, Ömer Rıza. el-Lugatü’l-‘Arabiyye ve ‘ulûmuhâ. Dımaşk: Mektebetü’n-Neşr, 1971.
• Kezâre, Salah. “fî’l-Mu‘cemiyyeti’l-‘Arabiyye kütübü’l-elfâz ve mu‘cemi’l-meânî”. Mecelle Mecmau’l-Luga el-‘Arabiyye bi-Dımaşk.
• Kıyıcı, Selahattin. “Muhammed b. Ahmed Ezherî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ağustos 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ezheri-muhammed-b-ahmed
• Kumanlı, Mustafa Samet. “Lugatı Türki Arabi Farisi’de Kullanılan Sözlükçülük Yöntemleri Üzerine”. III. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı ed. Erdoğan Boz vd. 608-625. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Meydinî, İbn Huveylî el-Ahtar. el-Mu‘cemü’l-luğaviyyi’l-‘Arabî: mine’n-neş’eti ile’l-iktimâl. Cezayir: Dârü Hûme, ts.
• Muhtar, Cemal. “İslâmda Sözlük Çalışmaları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3, (1985), 363-370.
• Nassâr, Hüseyin. el-Mu‘cemü’l-‘Arabî -neş’etuhu ve tatavvuruhu-. Kahire: Dârü Mısr, 1988.
• Ömer, Ahmed Muhtar. el-Bahsü’l-lugavî ‘inde’l-‘Arab. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Sayılı, Aydın. “Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri”. Araştırma Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 1 (1963), 5-69.
• Schoeler, Gregor. The Genesis of Literature in Islam from the Aural to The Read. çev. Shawkat M. Toorawa. Edinburg: Edinburgh University Press, 2009.
• Seidensticker, Tilman. “Lexicography: Classical Arabic”. Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. 3/30-37. Leiden: Brill, 2008.
• Sellâm, Muhammed Zağlul. Eseru’l-Kur’ân fi tatavvuru’n-nakdi’l-‘Arabî ilâ âhiri’l-karni’r-rabii’l-hicrî. Mektebetü Şebab, ts.
• Sezgin, Fuat. İslâm’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2008.
• Shah, Mustafa. “The Arabic Language”. The Islamic World. ed. Andrew Rippin. 261-277. New York - London: Routledge Yayınları, 2008.
• Sharif, Mian Muhammed. A History of Muslim Philosophy. Weisbaden: Otto Harrassowitz, 1966.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Emevîler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı. ed. İrfan Aycan. 83-128. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Stewart, Devin. “Poetic Licence and The Qur’anic Names of Hell: The Treatment of Cognate Substitution in Al-Raghib Al-Isfahani’s Qur’anic Lexicon”. The Meaning of the Word. ed. Stephen R. Burge. 195-253. Oxford: Oxford University Press, 2015.
• Sultân, Züheyr Abdülmuhsin. “Mukaddime”. Mücmelü’l-luga. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân. Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. 7-8. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Şahin, İskender. “İbn Dureyd’in Cemheretu’l-Luga Adlı Eserinin Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2013), 79-99.
• Şantavî, Râid Ferîd Necîp Tâfiş-Münîr Teysîr Mansûr. “Tasvirü’l-Hayaâti’l-İctimâiyye ‘inde’l-‘Arab fî Kitâbi’l-‘Ayn”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye fî’l-Lugati’l-‘Arabiyye ve Âdâbiha 8 (2012), 223-246.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır. et-Tefsîrü’l-lugavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Demmân: Dârü İbni’l-Cevzi, h. 1422.
• Temiz, Bilal. “İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerim’in Arapçaya Kazandırdıkları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2003), 303-346.
• Topaloğlu Ahmet - Kaçalin, Mustafa S. “Sözlük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ağustos 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/sozluk#3-turkce
• Touati, Houari. Ortaçağ’da İslâm ve Seyahat Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Vâsînî, İbn Abdillah. Cuhûdu Ebî Mansûr el-Ezherî fi’t-Tefsîr fî Mu‘cemihî Tehẕîbi’l-Luga. Cezayir: Ebî Bekr Belkâyid Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
• Versteegh, Kees. “In Search of Meaning: Lexical Explanation in Early Qur’anic Commentaries”. The Meaning of the Word. ed. Stephen R. Burge. 43-66. Oxford: Oxford University Press, 2015.
• Webb, Peter A. Creating Arab Origins: Muslim Constructions of al‐Jāhiliyya and Arab History. London: University of London, Doktora Tezi, 2014.
• Yâkut, Mahmut Süleyman. Me‘acîmu’l-mevzu‘at fi dav‘i ilmi’l-lugati’l-hadîs. İskenderiye: Dârü’l-Mârifeti’l-Camiiyye, 1994.
• Zeydan, Corci. Târihu âdâbi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Menşûrat Dârü Mektebeti’l-Hayat. ts.