One of The Founders of The Hanafi School Zufar Ibn Hudhayl’s Approach to Istiḥsān

Yıl 2018, , 35 - 64, 31.07.2018

Adem Çiftci

https://doi.org/10.5281/zenodo.1488612

Öz

From the earliest times when schools of legal thought (madhhab) have started to form, there has been debate whether or not “istiḥsān (juristic preference; moving away from the implications of an analogy to an analogy that has a stronger evidence from the Qurʾān, Sunnah or ijmāʿ)” is a method of “istidlāl (inference)”. At the basis of these discussions, the effect of the arbitrariness/subjectivity implied by the term “istiḥsān”, which has not yet completed its conceptualization process, is far too much. Therefore, those who adopted “istiḥsān” as a method were subjected to serious accusations. Hanafī jurists are at the forefront among those who adopted “istiḥsān”. So much so that the “istiḥsān” method has become known by the Hanafi School. However, we have come across with two opposing arguments about the approach of Zufar ibn Hudhayl, who is one of the leading representatives of the school, prominent with his analogical reasoning, to “istiḥsān”. As a result of our research and investigation, it is seen that neither of the claims is right; in addition to the skill of the Zufar to make analogies, he is in favor of analogical reasoning to the full extent on the issue of having recourse to “istiḥsān”; but in cases where analogies are inadequate in producing solutions to the issues or do not give correct outcomes, as a necessity for not to leave the issue without any verdict, he had recourse to “istiḥsān”. As a result, it can be said that being bound to the Hanafī method in general terms, Zufar ibn Hudhayl has narrowed the framework for using “istiḥsān” as a method of “istidlāl”; on the issue of having recourse to analogies, on the other hand, he tried to broaden the boundaries as much as possible. Starting from Hijri 2ndcentury which was the beginning of the formation of idolatry, in terms of whether it is the nature and the method of stratification, istiḥsān, generally described as “Because of stronger evidence, it would be better to abandon the provision of similar powers to another ruling”, has been argued. So much so that two different approaches have emerged in the form of supporters and opponents.

The opponents of istiḥsān have accused the people who adopted and done sets of fiqh deductions accordingly of judging according to their desires and to establishing a new sharia. However, the effect of the concept of istiḥsān, which has not yet completed its conceptualization process, arbitrary/subjective sense of this oppositional approach is too great.

Imam Shafī was a strong opponent of istiḥsān. However, Shafī, consulted istiḥsān to regard the amount of “mut‘a” (consolation gift) thirty dirham and the period of the “shuf‘a”(right of pre-emption) as three days, he even used this concept by saying “I am doing istiḥsān”. Therefore, it can be said that the opposition of Imam Shafī is aimed at the “logic of exception” which resides in istiḥsān rather than the provision reached by the means of istiḥsān.

Imam Shafī’s istiḥsān opposition is more directed to the Hanafis, who are identified with istiḥsān. Particularly, it is seen that the students Abu Yûsuf and Imam Muhammad and Abu Hanifa one of the founder imams of Hanafi School consulted istiḥsān frequently. However, there are not sufficient and clear information about Zufar ibn Hudhayl’s view of istiḥsān. Zufar ibn Hudhayl, who is at this point also worth investigating and examining, because he is one of the founding imams of the school and has his own ideas.

Different determinations on Zufar ibn Hudhayl’s approach to istiḥsān were done by contemporary researchers. One of these is a proof that Zufar ibn Hudhayl was using istiḥsān largely similarly to other founder of the Hanafi School; and the other is that he falled in line with Imam Shafī in terms of istiḥsān. Since both studies are not directly related to Zufar ibn Hudhayl’s approach to istiḥsān, the researchers did not feel the need to point the arguments that they based these assumptions on.

Zufar ibn Hudhayl has passed away after a very short time (d. 158/775) from Abu Hanifa, and he spent the 6 of his last 8 years in Basra. Therefore, there is no detailed information about him like the other founding imams of the school. Moreover, the absence of any work or the lack of knowledge about it, makes it very difficult to determine Zufar ibn Hudhayl’s views of istiḥsān. This necessitates the application of Hanafi resources from the initial period for further investigation.

Especially in the examination of the classical period Hanafi School’s method and furūʿ al-fiqh (substantive law) literature, we could not reach any knowledge about Zufar ibn Hudhayl’s approach to istiḥsān. However, almost all layered authors describe Zufar ibn Hudhayl as a “qiyās(analogy) expert” and emphasize his skill and expertise in using analogy. This is also quite remarkable. However, in the works of Pīrī-Zāde and Kawtharī, who directly examine Zufar ibn Hudhayl’s fiqh, there is no information about what philosophical background of his was about what is meant by the qualifications of “expert” or “qiyās expert” about him.

Two conclusions can be reached from these characterizations about Zufar ibn Hudhayl: one of them is, he was quite successful and competent in using analogies against the matters where the provision is absent and the other one is his loyalty to istiḥsān where the different provisions can be obtained regarding fiqh matters unlike comparation.

It is highly probable that the second meaning was the one intended. Because the literature shows that other founding imams besides Zufar ibn Hudhayl also were at least as wise and skillful as Zufar ibn Hudhayl in making analogies. In addition, some information contained in the classical Hanafi literature supports this opinion.

Muhammad Biltaji, one of the contemporary researchers, also, says things that confirm the second approach: “Zufar ibn Hudhayl was trying to reduce the field of judgments via istiḥsān as much as possible; and in regard to qiyās he showed great effort to expand the boundaries as far as possible.The fact that Zufar ibn Hudhaylalmost never applies istiḥsān, does not leave him out of the general principles of the Hanafi School that was allied on. Because the method of Zufar ibn Hudhaylis in itself was the method itself. Zufar ibn Hudhayl'sunderstanding of fiqh is shaped generally within this procedural framework. That is why his resources were also qiyās and istiḥsān in the same manner. In practice, however, when applying the methods to the occasions, he preferred qiyās more frequently than istiḥsān. He was dissent about applying istiḥsān to the issues. This opposition, however, does not mean fundamentally opposing or rejecting it entirely, either about qiyās or about istiḥsān.”

In the research we have conducted on the classical Hanafi literature, we have found that Zufar ibn Hudhayl was consulting to istiḥsān in a very limited area on only four subjects. Apart from these examples, we could not find any other use of istiḥsān by him. Zufar ibn Hudhayl’s preference for istiḥsān here is not because there is no possibility to use qiyās; perhaps, qiyās was not responding to necessity, or was not able to provide the right result.

However, when Zufar ibn Hudhayl’s applications of istiḥsān in fiqh practices are examined, it is seen that all three of the other imams or some of them have passed judgements based on qiyās. This situation makes it very difficult to determine a general rule of Zufar ibn Hudhayl’s application of istiḥsān regarding the situations and purpose.

Moreover, Zufar ibn Hudhayl’s application of istiḥsān, even in a narrow field, reveals that the findings of researchers today, such as his frequent use or refusal of istiḥsān as the other imams of the school, are far from reflecting the truth.

To put it briefly, while qiyās was fundamental for Zufar ibn Hudhayl, even if for a limited and narrow field, he applied istiḥsān as well.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī School, Zufar ibn Hudhayl, Analogy, Istiḥsān, Istidlāl

Hanefî Mezhebi’nin Kurucu İmamlarından Biri Olan Züfer b. Hüzeyl’in İstihsana Yaklaşımı

Öz

Mezheplerin teşekkül etmeye başladığı ilk dönemlerden itibaren istihsanın bir istidlal yöntemi olup olmadığı tartışılagelmiştir. Bu tartışmaların temelinde kavramsallaşma sürecini henüz tamamlamamış olan istihsan teriminin çağrıştırdığı keyfiliğin/sübjektivitenin etkisi çok fazladır. Bu yüzden istihsanı bir yöntem olarak benimseyenler, ağır ithamlara maruz kalmışlardır. İstihsanı benimseyenlerin başında Hanefî hukukçular gelmektedir. Öyle ki istihsan yöntemi Hanefî mezhebiyle anılır hale gelmiştir. Bununla birlikte mezhebin önde gelen temsilcilerinden biri olan ve kıyas metodunu kullanmasıyla ön plana çıkan Züfer b. Hüzeyl’in istihsana yaklaşımıyla ilgili iki farklı yaklaşım tespitedilmiştir. Yaptığımız araştırma ve inceleme neticesinde her iki tespitinde isabetli olmadığını; Züfer b. Hüzeyl’inkıyas yapmadaki becerisinin yanı sıra istihsana müracaatta sonuna kadar kıyas taraftarı olduğunu; ancak kıyasın meselelere çözüm üretmede yetersiz kaldığı ya da doğru sonuç vermediği durumlarda ise ızdırârın da bir gereği olarak meseleyi hükümsüz bırakmama adına istihsana müracaat ettiği görülmektedir. Sonuç olarak Züfer b. Hüzeyl’in genel hatlarıyla Hanefî usulüne bağlı kalmakla birlikte istihsanı bir istidlâl yöntemi olarak kullanma hususunda çerçeveyi oldukça daralttığını; kıyasa başvurma konusunda ise sınırları mümkün olduğunca geniş tuttuğunu söylemek mümkündür. İctihad hürriyeti ve hukûkî zenginlik açısından oldukça önemli olan Hanefi mezhebindeki mezhep içi ihtilaflar, hukûkî istikrar ve emniyeti tehdit etme potansiyeli taşımakta ve ayrıca ihtilaflı meselelerde hüküm veya fetva verecek fakihlerin işini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle mezhep içerisindeki ihtilaflı meselelerde râcih görüşü tespit etmek, diğer bir ifadeyle mezhep içi tercih, zorunlu bir ihtiyaçtır.

Mezhep içi tercih, “muayyen bir mesele ile ilgili mezhepteki muhtelif kavil veya rivayetlerden daha ağır basanı, üstün olanı belirlemek” şeklinde tarif edilebilir. Tarihi süreçte bu ihtiyacı karşılamak için muhtasar ve fetva kitapları gibi farklı telif türleri; esahh-ı akvâl ve maʻrûzât gibi farklı uygulamalar ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyacı gidermeyi hedefleyen uygulamalardan biri de Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki kanunlaştırmalardır.

Fıkha dayalı kanunlaştırmanın ilk örneği olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ile mezhep içi tercih arasındaki ilişki ve bu bağlamda Mecelle hazırlanırken, mezhep içi tercihte nasıl bir usûl izlendiği; râcih görüşe ne oranda uyulduğu; Mecelleʼde yer alan râcih görüşe aykırı kanun maddeleri ve bunların gerekçeleri; ihtilaflı bütün konularda düzenleneme yapılıp yapılmadığı ve râcih görüşleri belirleme ihtiyacının ne kadar giderildiği, incelenmesi gereken konulardır.

Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye gibi bir kanun metnine ihtiyaç duyulmasının temel nedenlerinden birisi, Hanefî mezhebinde mezhep içi ihtilafların çokluğudur. Buna bağlı olarak Mecelleʼnin hedefi râcih görüşler içeren oluşan bir kanun hazırlamaktır.

Mecelle’nin esbâb-ı mûcibeleri mezhep içi tercih açısından incelendiğinde, esbâb-ı mûcibelerin iki temel işlevi olduğu görülür. Bunlardan ilki, kanunun büyük oranda mezhepteki râcih görüşlere uygun olarak hazırlandığını vurgulamaktır. Öyle ki, Mecelle’nin ilk on kitabının esbâb-ı mûcibelerinde bu husus mutlaka ifade edilmektedir. Esbâb-ı mûcibelerin diğer işlevi ise niçin bazı maddelerde râcih görüşe riayet edilmediğini gerekçelendirmektir. Esbâb-ı mûcibelerde on iki maddenin râcih olmayan görüş doğrultusunda hazırlandığı belirtilmektedir. Mecelleʼnin 1851 maddeden oluştuğu göz önünde tutulduğunda Mecelleʼnin muhtevasında râcih görüşlerin ne kadar etkili olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Esasen devrin özelliği de bunu zorunlu kılmaktadır. Zira Kitâbüʼl-Havâlenin 692. maddesinde Züferʼin (ö. 158/775) râcih olmayan görüşünün tercih edilmesi, başta Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi (ö. 1298/1881) olmak üzere bazı çevrelerin tepkisine neden olmuş ve bu sebeple Ahmet Cevdet Paşa (ö. 1895) Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye nâzırlığından ve Mecelle Komisyonu başkanlığından azledilmiştir.

Râcih görüşe aykırı maddelerin esbâb-ı mûcibeleri incelendiğinde, bu yöndeki tercihlerde maslahat ve örfün belirleyici olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı fakihlerin tercihlerinin de bir tercih sebebi olarak zikredildiği görülmektedir. Hanefi kaynaklarda en sık karşılaşılan tercih sebebi naslara uygunluktur. Buna karşın Mecelleʼde sefîhin hacri konusu dışında, naslara uygunluğun bir tercih sebebi olarak işletilmemesi dikkat çekicidir.

Mecelle Komisyonunun bazı tercihlerine diğer kurumlarca müdahale edilmiştir. Komisyonca hazırlanan kitaplar hem Meclis-i Vükelâ hem de Meşîhat tarafından incelenmiş ve bu esnada bazı tashihlere konu olmuştur. İşte râcih olmayan görüş esas alınarak hazırlanan iki maddeye Meclis-i Vükelâ tarafından müdahale edilmiştir. Bunların birincisi hakk-ı mürur (geçit hakkı) ve hakk-ı şirbin (su alma hakkı) müstakil olarak satımının cevazını savunan Belh Meşâyihinin görüşü doğrultusunda yazılan 216. madde, ikincisi ise ecîr-i müşterekin tazmin sorumluluğunu düzenleyen 611. maddedir.

Mecelle’nin ilk ve en hacimli kitabı olan Kitâbüʼl-Büyûʻun muhtevası mezhep içi tercih açısından incelendiğinde, ihtilaflı konularda genelde mezhepteki râcih görüşün esas alındığı görülmektedir. Kitâbüʼl-Büyûʻun esbâb-ı mûcibesinde, dört meselenin râcih olmayan görüş esas alınarak hazırlandığı ifade edilmekte ve bu tercihler örf ve maslahatla gerekçelendirilmektedir. Ancak Kitâbüʼl-Büyûʻdaki râcih görüşe aykırı maddeler bunlarla sınırlı değildir. Bizim araştırmamıza göre bunlara ilaveten üç madde daha râcih olmayan görüş tercih edilerek hazırlanmıştır. Bunlar beyʻ biʼl-vefânın menkullerde cevazına dair 118. madde, gabn-i fâhişin tanımı hakkındaki 165. madde ve şart muhayyerliğinin hükmü ile ilgili 309. maddedir. Bu üç madde, Mecelleʼdeki râcih görüşe aykırı düzenlemelerin sadece esbâb-ı mûcibelerde açıklananlardan ibaret olmadığını göstermektedir ve bu durum Mecelle hazırlanırken izlenen usûle aykırıdır.

Hanefi mezhebindeki bazı ihtilaflı meselelerde hangi görüşün râcih olduğu konusunda tercih ehli fakihler ihtilaf etmişlerdir. Bu meselelerde Mecelleʼde düzenleme yapılırken nasıl bir yol izlendiği açıklanmamıştır. Bu meseleler incelendiğinde çoğunluk tarafından tercih edilme, kolaylığı temin etme ve bazı fakihler tarafından tercih edilme gibi hususların etkili olduğu söylenebilir.

Mecelleʼdeki tercihler sadece şerʻî hükümler arasında gerçekleşmemiştir. Buna ilaveten tanımlar ve tanımlarda yer alan kayıtlar da tercihe konu olmuştur. Bu kapsamda Kitâbüʼl-Büyûʻdaki beyʻ akdi, mevkûf akid ve gabn-i fâhişin tanımına ilişkin tercihler örnek olarak zikredilebilir.

Hanefi mezhebin içerisindeki ihtilaflı bazı meseleler Mecelleʼde düzenlenmemiştir. İhtilaflı meselelerin çokluğu ve dolayısıyla bütün bunları kapsayan bir kanun hazırlamanın zorluğu dikkate alındığında bu durum doğaldır. Ayrıca bu meselelerden bazıları sık gerçekleşmediği ve lüzumlu görülmediği için Mecelleʼde düzenlenmemiş olabilir. Ancak düzenleme yapılmayan ihtilaflı meselelerin tamamını bu sebeplerle izah etmek mümkün değildir. Zira yasal düzenleme yapılmayan ihtilaflı meselelerin bazıları temel, görece önemli meselelerdir ve muhtasarlarda yer almaktadır. Bu durum Mecelle hazırlanırken, ihtilaflı bazı meselelerde tercih yapmak yerine bu meselelere ilişkin düzenleme yapmama metodunun benimsendiğini göstermektedir. İhtilaftan ârî bir kanun metni oluşturmanın bir yolu olarak da bu usûlün benimsendiği söylenebilir. Böylece bu meselelerde râcih görüşü tespit etme işi hâkimlere bırakılmıştır. Bu durum Mecelleʼnin hedefi olan râcih görüşleri tespit etme ihtiyacını gidermeye uygunluk arz etmemektedir. Ancak bu durum bütün meseleleri kuşatan bir kanun yapmanın güçlüğünün bir sonucudur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Züfer b. Hüzeyl, Kıyas, İstihsan, İstidlâl

Kaynakça

• Abd al-azīz al-Bukhārī, Alā al- Dīn Abd al-Azīz b. Ahmad b. Muhammad al-Bukhārī, Kashf al-asrār an Usūl Fakhr al-Islām al-Bazdawī (Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1997).
• Abū Zahra, Muhammad. Abū Hanīfa: Hayatuhu wa-asruhu wa ārāuhu wa fiqhuhu. Cairo: Dār al-Fikr al-Arabī, nd.
• Aktan, Hamza. “İslam Hukukunda İstihsan Ufku”. İn İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi. 3: 71-125. İstanbul: Ensar Publications, 2009.
• al-Āmidī, Sayf al-Dīn ʿAlī b. Abī ʿAlī. al-Ihkām fı̇̄ usūl al-ahkām. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2005.
• al-ʿAynī, Abū Muḥammad Maḥmūd b. Aḥmad b. Mūsā Badr al-Dīn. Maghani al-Akhbār fi Noarh Asami Rijal Ma'ani al-Atsar. Ed. Muhammad Hasan Ismail. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2006.
• al-Bābartī, Muḥammad b. Maḥmūd Akmal al-Dīn. al-Ināya. in Fath al-qadīr, Bairut: Dār al-Fikr, nd.
• al-Bazdawī, Fakhr al-Islām. Kanz al-wusūl ilâ ma‘rifet al-usûl. in Kashf al-asrār, Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1997.
• al-Dabūsī, Abū Zayd ʿUbaydallāh b. ʿUmar b. ʿĪsā. Mukâyeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi. Translated by Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Publications, 2002.
• al-Dabūsī, Abū Zayd ʿUbaydallāh b. ʿUmar b. ʿĪsā. Takvīm al-adilla fı̇̄ uṣūl al-fikh. Ed. Halil Muhyi al-Dīn al-Mays. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2007.
• al-Dabūsī, Abū Zayd ʿUbaydallāh b. ʿUmar b. ʿĪsā. Taʾsīs al-naẓar. Ed. Mustafa Muhammad ad-Dimashqī. Bairut: Dâru İbn Zeydûn, nd.
• al-Jaṣṣāṣ, Aḥmad b. ʿAlī Abū Bakr al-Rāzī. al-Fuṣūl fī al-uṣūl. Ed. Ujayl Jāsim Nesemī. Istanbul: Maktaba al-irshād, 1994.
• al-Jaṣṣāṣ, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Mukhtasar Ikhtilāf al-fuqaha. Ed. Abd Allah Nazır Ahmad. Bairut: Dar al-Basha’r al-Islamiyyah, 1995.
• al-Fatāwā al-Hindiyye, Hazırlayan Shaykh Nizam. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2000.
• al-Haddād, Abū Bakr b. Ali b. Muhammad al-Zabīdī. al-Jawharah al-Nayyirah Sharh li Mukhtasar al-Imam al-Qudurī. Ed. İlyas Kaplan. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2006.
• Ali al-Qārī, Nūr ad-Dīn Abu al-Hasan Ali b. Sultan Muhammad al-Hırāwi. Şerh Musnad Abī Hanīfa. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1985.
• Ali al-Qārī, Nūr ad-Dīn Abū al-Hasan Ali b. Sultan Muhammad al-Hirāwī. al-Asmār al-Janiya fi Asmā al-Hanafia. Ed. Abd al-Muhsin Abd Allah Ahmad. Baghdad: Dīvan al-Vakf al-Saniyya, 2009.
• al-Iṣfahānī, Abū Nuʿaym Aḥmad b. ʿAbd Allāh b. Isḥāḳ. Dhikr akhbār Isḅahān. Dār al-kutub al-Islāmī, nd.
• al-Jurcānī, al-Sayyid al-Sharīf Abi al-Hasan Ali b. Muhammad b. Ali al-Husaynī. at-Ta‘rīfāt. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2000.
• al-Kafawī, Maḥmūd b. Sulaymān. Katāʿib Aʿlām al-Akhyār min fukahāyi maḍhab al-Numān al-Mukḥtār 87846: 111b. Tahran: Kitabhāna-i Meclis-i Shūrā-i Millī.
• al-Kardarī, Hāfız al-Dīn Muhammad b. Muhammad b. Shihāb. Menāqib Abī Hanīfa. Bairut: Dār al-kutub al-arabī, 1981.
• al-Kāsānī, ʿAlāʾ al-Dīn Abū Bakr b. Masʿūd. Badāʾiʿ al-Ṣanāʾiʿ fi Tartı̇̄b al-Sharāʾiʿ. Bairut: Dār al-Fikr, nd.
• al-Kawtharī, Muhammad Zahid. Fiqh Ahl al-‘Iraq wa Hadithuhum. Ed. Abd al-Fattah Abū Gudde. Cairo: al-Maktaba al-azhariyya, 2002.
• al-Kawtharī, Muhammad Zahid. Lamahāt al-Naẓar fi Sira al-Imam Zufar. Cairo: al-Maktaba al-azhariyya, nd.
• al-Khaṭīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad b. ʿAlī b. T̲h̲ābit b. Aḥmad b. Mahdī. Taʾrīkh Baghdād. Ed. BaShār Avvād Ma’rūf. Bairut: Dar al-gharb al-islami, 2001.
• al-Ḳudūrī, Abu’l-Ḥusayn/al-Ḥasan Aḥmad b. Muḥammad b. Aḥmad b. Jaʿfar b. Ḥamdān al-Baghdādī. al-Tajrīd. Ed. Muhammad Ahmad Siraj, Ali Cum’a Muhammad. Cairo: Dār al-Salām, 2004.
• al-Laknawī, Abū l-Ḥasanāt ʿAbd al-Ḥayy b. ʿAbd al-Ḥalīm b. Amīnallāh. al-Fawāid al-bahiyah fi tarājim al-Ḥanafiyah. Cairo: Dār al-kitāb al-Islāmī, nd.
• al-Makkī, Muwaffaḳ b Ahmad. Manāqib Abī Hanīfa. Bairut: Dār al-kutub al-Arabī, 1981.
• al-Marghīnānī, Burhān al-Dīn Abu ’l-Ḥasan ʿAlī b. Abī Bakr b. ʿAbd al-D̲j̲alīl al-Farghānī. al-Hidāya şerh Bidāya al-mubtedī. Bairut: Dār al-Arkām, nd.
• al-Mawṣilī, Majd al-Din Abu al-Fadl Abdullah b. Mahmud b. Mawdud. al-ikhtiyār li ta'lil al-mukhtār. Hazırlayan Halid Abdurrahman al-Ak, Bairut: Dār al-Ma’rifa, 1998.
• al-Nawawī, Muḥyī al-Dīn Abū Zakariyyāʾ Yaḥyā b. Sharaf b. Murī. Tahdhīb al-Asma' wa’l-Lughat. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, nd.
• al-Qurashī, ’Abd al-Qadir b. Abi al-Wafa‘. al-Jawāhir al-Mudiyya fi Tabaqāt al-Hanafiyya. Ed. Abd al-Fattah Muhammad al-Hulv. Cairo: Dār al-Hijr, 1993.
• al-Samʿānī, Abd al-Karīm b. Muhammad. al-Ansāb. tlk. Abdullah ’Umar al-Bārūdī, Bairut: Dār al-Jinān, 1988.
• al-Samʿānī, Abu’l-Ḳāsim Aḥmad b. Manṣūr b. Muḥammad b. ʿAbd al-Ḏj̲abbār. Qawāṭiʿ al-adilla fi al-usūl. Ed. Muhammad Hasan Muhammad Hasan Ismail, Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1997.
• al-Samarḳandī. Abū Bakr Alāʾ al-Dīn Muhammad b. Abī Ahmad. Tuḥfat al-fuḳahāʾ. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1984.
• al-Sarakhsī, Muhammad b. Ahmad b. Abī Sahl Abū Bakr Shams al-A‘imma. al-Mabsūt. Bairut: Dār al-Ma‘rifa, nd.
• al-Sarakhsī, Muhammad b. Ahmad b. Abī Sahl Abū Bakr Shams al-A‘imma. al-Usūl. Ed. Abu’l-Wafā al-Afgānī. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1993.
• al-Saymarı̇̄, Abu ‘Abd Allah al-Husayn Ibn Ali. Akhbār Abī hanifa wa-ashabih. Bairut: ‘Alam al-Kutub, 1985.
• al‐Sharīʿa al‐Thānī, ʿUbaydallāh b. Masʿūd al‐Maḥbūbī al‐Bukhārī al‐Ḥanafī Ṣadr. al-Tawdih ala al-Tanqih. Ed. Sa‘īd al-Abras. Dimashq: Maktaba al-Marzuk, 2006.
• al-Shaybānī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. al-Ḥasan b. Farḳad. Kitāb al-Asl=al-Mabsūt. Ed. Abu’l-Wafā al-Afgānī. Bairut: Alam al-kutub, 1990.
• al-Shīrāzī, Abū Isḥāḳ Ibrāhīm b. ʿAlī b. Yūsuf al-Fīrūzābādī. at-Tabṣıra fı̇̄ uṣūl al-fikh. Ed. Muhammad Hasan Hayto. Dimashq: Dār al-Fikr, 1983.
• al-Shīrāzī, Abū Isḥāḳ Ibrāhīm b. ʿAlī b. Yūsuf al-Fīrūzābādī. Tabaqāt al-fukahā. Ed. Ihsan Abbas. Bairut: Dār ar-Rāid al-Arabī, nd.
• al-Tahānawī, Muhammad Ali. KaShShāf al-Istılāhāt al-funūn. Ed. Ali Dahruc. Bairut: Maktaba al-Lubnan, 1996.
• al-Tamīmī, Takī al-Dīn b. Abd al-Qādīr. al-Tabaqāt al-saniyya fī tarādjim al-hanafiyya. Ed. Abd al-Fattah Muhammad al-Hulv. Cairo: al-Meclis al-ʿAla lī al-suūn al-Islāmiyye, 1970.
• al-Zarkashī, Abū ʿAbd Allāh Badr al-Dīn Muḥammad b. ʿAbd Allāh b. Bahādur. al-Baḥr al-Muhı̇̄t fı̇̄ uṣūl al-fikh. Ed. Muhammad Muhammad Tāmir. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 2007.
• al-Zarqa, Mustafa Ahmad. al-Madhal al-Fiqhi al-`Am. Dimashq: Dār al-kalam, 2004.
• al-Zaylaʻī, Fakhr al-Dīn Uthmān b. ʻAlī. Tabyīn al-ḥaqā'iq: sharḥ kanz al-daqāʼiq. Bulak: al-Matbaa al-Kubra al-Amiriyye, 1313/1896.
• al-Ziriklī, Khayr al-Dīn. al-Aʿlām. Bairut: Dār al-’Ilm li‘l-Malāyīn, 2002.
• al-Zuhayli, Wahba. al-Fiqh al-Islāmī wa-adillatuh. Dimashq: Dār al-Fikr, 1975.
• Apaydın, H. Yunus. “İstihsanın Mahiyeti ve İşlevi”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi. 3: 126-131. İstanbul: Ensar Publications, 2009.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Kayseri: Kardeşler Ofset, 2016.
• Aybakan, Bilal. “İstihsan”. in İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi, 3: 132-137. İstanbul: Ensar Publications, 2009.
• Aygün, Abdullah. “Sem’ânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 463-464. İstanbul: TDV Publications, 2009.
• Bakkal, Ali. “Ebû Hanîfe’nin İstihsan Anlayışı”. İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. 1: 273-304. Bursa: Kurav Publications, 2003.
• Bakkal, Ali. “İstihsanın Mahiyeti ve Çağdaş Problemlere Çözüm Getirmedeki Önemi”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi. 3: 15-70. İstanbul: Ensar Publications, 2009.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 1-21. İstanbul: TDV Publications, 1997.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 339-347. İstanbul: TDV Publications, 2001.
• Bedir, Murtaza. “Züfer b. Hüzeyl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 527-530. İstanbul: TDV Publications, 2013.
• Biltāji, Muhammad. Manāhij al-teşrı̇̄ʾ al-Islāmı̇̄ fı̇̄ al-karn al-sānı̇̄ al-hijrı̇̄. Cairo: Dār al-Salām, 2007.
• Çeşme, Ayşe. “el-Mevsılî’nin el-Muhtâr’ında Züfer’e Ait Görüşlerin Tahkîki”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Cehâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 219-222. İstanbul: TDV Publications, 1993.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Cünûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 125-129. İstanbul: TDV Publications, 1993.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İslâm Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1981.
• Erturhan, Sabri. İslam Ceza Hukukunda İçtima. İstanbul: Rağbet Publications, 2003.
• Fīrūzābādī, Majd al-Din Muhammad b. Ya’kob. Qāmus al-muhīt. Bairut: Muassasa al-Risāle, 2005.
• Gezgin, Yusuf Erdem. “Hanefîler’de Öncelik Açısında Kıyas ve İstihsan Tahlili”. Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, 2016.
• Ibn ʿAbd al-Barr, Abū ʿUmar Yūsuf b. ʿAbd Allāh Ibn ʿAbd al-Barr al-Qurtūbī al-Namarī. al-Intiqāʾ fı̇̄ faḍāʾil al-thalātha al-aʾimma al-fuqahāʾ. Hazırlayan Abd al-Fattah Abū Gudde. Bairut: Makataba Matbūa al-Islāmī, 1997.
• Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn b. ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz. Minha al-ḥāliq ala'l-Bahr al-rāiq. in Bahr al-rāiq, Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1997.
• Ibn ʿĀbidīn, Muḥammad Amīn b. ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz. Radd al-Muḥtār ala al-Dur al-Mukhtār. Ed. Adil Ahmad Abd al-Mevcūd-Ali Muhammad Muavvid. al-Riyāḍ: Dār al-alām al-Kutub, 2003.
• Ibn al-Humām, Kamāl al-Dīn Muhammad b. Abd al-Wāhid b. Abd al-Hamid. Fath al-qadīr. Bairut: Dār al-Fikr, nd.
• Ibn Ḥajar al-ʿAsḳalānī, Shihāb al-Dīn Abu’l-Faḍl Aḥmad b. Nūr al-Dīn ʿAlī b. Muḥammad. Lisān al-Mīzān. Hazırlayan Salman Abd al-Fattāh Abu Gudde, Bairut: Maktaba al-Matbua al-Islāmī, 2002.
• Ibn Ḥazm, Abū Muḥammad ʿAlī b. Aḥmad b. Saʿīd. al-Ihkām fı̇̄ usūl al-ahkām. Ed.. Mahmud Hamid Osman. Cairo: Dār al-Hadīth, 2005.
• Ibn Ḥazm, Abū Muḥammad ʿAlī b. Aḥmad b. Saʿīd. Mulaḳḫḳḫaṣ ibṭāl al-ḳiyās waʾl-raʾy waʾl-istiḥsān waʾl-taḳlı̇̄d waʾ-taʿlı̇̄l. Ed. Saʿīd al-Afgānī. Dimashq: Matbaa al-Dimashq, 1960.
• Ibn Ḥibbān, Abū Bakr Muḥammad b. Ḥibbān al-Tamīmī. Kitāb al-thiqāt. Ḥaydarābād: Dāira al-Maārif al-Otmānī, 1973.
• Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad b. Ibrāhīm Abu ’l-ʿAbbās Shams al-Dīn. Wafayāt al-Aʿyān wa-Anbāʾ Abnāʾ az-Zamān. Ed. Ihsan Abbas. Bairut: Dār al-Sādr, nd.
• Ibn Māza, Burhān al-Dīn Mahmūd b. Ahmad b. Abd al-Azīz Bukhārī. al-Muhīt al-burhānī fi al-fiqh al-Nuʿmānī. al-Riyad: Maktaba al-Rushd, 2000.
• Ibn Nujaym, Zayn al-Dīn b. Ibrāhīm b. Muḥammad b. Muḥammad b. Muḥammad. al-Bahr al-rāiq sharḥ kanz al-daqāʼiq. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1997.
• Jawharī, Abū Nasr Ismāil b. Hammād. al-Sıhāh. Ed. Ahmad Abd al-Gafur Attār. Bairut: Dār al-’Ilm li‘l-Malāyīn, 1990.
• Ḳāsim b. Ḳuṭlūbughā. Tāj al-tarājim. Ed. Muhammad Hayr Ramazan Yusuf. Dimashq: Dār al-kalam, 1992.
• Khallāf, Abd al-Wahhāb. Masādir al-tashrī al-Islāmī. Quwayt: Dār al-Kalam, 1993.
• Kılıçer, M. Esad. İslam Fıkhında Re’y Taraftarları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Publications, 1994.
• Koçak, Muhsin. “Züfer b. el-Hüzeyl (Hayatı ve Eserleri)”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5: (2008): 121-145.
• Mulla Khusraw, Muḥammad Ibn Farāmurz. Durar al-ḥukkām fī sharḥ ghurar al-aḥkām. Istanbul: Fazilet Publishing, 1978.
• Önder, Muharrem. “İstihsan Kavramının Ortaya Çıkışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (Nisan 2006): 181-208.
• Önder, Muharrem. Hanefî Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. İstanbul: Hikmetevi Publications, 2014.
• Özel, Ahmet. İslam Hukukunda Ülke Kavramı: Dârulislam Dârulharb. İstanbul: İz Publications, 1998.
• Özen, Şükrü. “Hicrî II. Yüzyılda İstihsan ve Maslahat Kavramları”. Marife Dergisi 1 (2003): 31-57.
• Özen, Şükrü. “İstihsan Hakkında Bazı Düşünceler”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi. 3: 262-281. İstanbul: Ensar Publications, 2009.
• Pīrī-Zāde, Burhân al Din Ibrāhim b. Huseyn b. Ahmad. al-Kavl al-azhar fī mā yüftā fīhi bi-kavl al-Imām Zufer. ed. Umar b. Muhammad b. Abd al-karīm al-Shayhili. Sine loco, 2011.
• Şener, Abdulkadir. “İmam Züfer b. el-Huzeyl”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 2 (1975): 91-98.
• Şener, Abdulkadir. İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve İstıslah. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Publications, 1974.
• Ṭashkopruzāde, Aḥmad b. Muṣṭafā. Miftāḥ al-saʻāda wa-miṣbāḥ al-siyāda fī mawḍūʻāt al-ʻulūm. Bairut: Dār al-kutub al-ʿilmiyye, 1985.
• Uslu, Rifat. “İmam Züfer b. Hüzeyl’in Hayatı ve Fıkhî Görüşleri”. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1992.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 131-138. İstanbul: TDV Publications, 1994.
• Yaman, Ahmet. “İstihsan Ne Değildir”. Usûl Dergisi 8 (2007): 169-173.