73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 2, 245 - 258, 31.12.2018

Çevirmen: Kadir Gömbeyaz

https://doi.org/10.5281/zenodo.3354414

Öz

Bu makale, Yahudîler’in 71, Hıristiyanlar’ın 72, Müslümanlar’ın 73 fırkaya ayrılacağını ve bu fırkalardan yalnızca birinin kurtulup, diğerlerinin Cehennem’e gideceğini haber veren “73 fırka hadisi”nin özellikle İslam tarihi boyunca ortaya çıkan siyasî-itikadî fırkaları ve görüşlerini tasnif etmek üzere kaleme alınan fırak eserleri üzerindeki etkisini incelemektedir. Bu hadis, fırak eserlerinin gerek biçim gerekse de mezhepleri ele alış tarzında belirleyici olmuş; fırak yazarlarının kendi mensup olduğu fırkaya ve diğer fırkalara bakışına etkide bulunmuştur. 73 fırka hadisinin sıhhat durumuna dair bir soruşturmaya girmeyerek etkisini araştıran bu makale, öncelikle hadisin meşhur rivayet formunu nakletmekte; hadisin metni üzerinde düşünüldüğünde akla gelebilen birtakım problemli meselelere dikkat çekmektedir. Daha sonra 73 fırka hadisi karşısında fırak yazarlarının takındığı belli başlı üç tavra işaret etmekte ve bunları ‘73 fırka hadisini sahih kabul edenler’, ’73 fırka hadisini sahih görmeyenler’ ve ‘73 fırka hadisini dikkate almayanlar’ şeklinde gruplandırıp örnekler üzerinden incelemektedir. Fırak yazarlarının çoğu hadisi sahih kabul etmekte, fakat hadiste geçen 73 rakamının ne anlam ifade ettiği noktasında farklılaşmaktadır. Bir kısım müellif rakamı hakikibir sayı olarak alıp fırkaların sayısını 73’e tamamlamaya gayret ederken bir kısmı rakamın Arap dilinde kesretten kinayeanlamında kullanıldığına işaret ederek fırkaların sayısını 73 ile sınırlandırmamıştır. Makale, fırkaların tasnifinde 73 fırka hadisinin bir ölçüt olarak alınmasının doğurduğu sıkıntılara işaret edip birtakım öneriler sunarak son bulmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

İtikadî İslam Mezhepleri, Fırak Geleneği, Fırka, 73 Fırka hadisi, Fırka-i Nâciye

The Influence of the 73 Sects Ḥadīth on the Classification of Theological Sects in Islamic Heresiographical Literature

Öz

This article deals with the influence of the “73 sects ḥadīth,” which states that Muslims will be separated into 73 sects, when Jews had 71 and Christians had 72 sects, and that only one of them will be saved whereas the others will go to Hell, on, particularly, Islamic heresiographical works written to examine and classify theological sects and their beliefs in the Islamic community from the beginning. This ḥadīth has had a crucial and decisive role in those works’ form and way to study the sects as well as their authors’ perception of their own sect and the other sects. Studying the influence, not the authenticity, of the 73 sects ḥadīth, the article first mentions the famous narration of the ḥadīth, noting other different narrative versions; then points out some questions that would be arisen in one’s mind about the implication of the ḥadīth. The article mainly discusses the attitudes of Muslim heresiographers towards 73 sects ḥadīth and describes by placing them in main three categories: ‘Those who consider the 73 sects ḥadīth authentic,’ ‘Those who do not consider the 73 sects ḥadīth authentic,’ and ‘Those who do not take notice of the 73 sects ḥadīth.’ Considering the ḥadīth authentic, most of heresiographers have different views about the meaning of the number 73 mentioned in the ḥadīth. Some thinks that the number is for a fact and, accordingly, divides the sects to reach up 73 with different formulas and some are of the opinion that the number is a metaphor and a mere allusion on abundance as a common usage in the Arabic language and, accordingly, do not limit the number of the sects to 73. The article ends up with a discussion of the problems of the consideration of the 73 sects ḥadīth a measure for studying and classifying theological groups. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Theological Sects, Islamic Heresiography, Sect (Firqa), 73 Sects Ḥadīth, Saved Sect (al-firqa al-nājiya)

Kaynakça

• Abū Tammām. An Ismā‘īlī Heresiography: The ‘Bāb al-Shayṭān’ from Abū Tammām’s Kitâb al-Shajara. Ed. Wilferd Madelung & Paul E. Walker. Leiden: Brill 1998.
• Aḥmad ibn Ḥanbal. al-Musnad. 6 vols. Beirut: al-Maktaba al-Islāmī, nd.
• al-‘Ajlūnī, Ismā‘īl b. Muḥammad. Kash al-khafā’. 2 vols. 3rd Edition. Beirut: Dar iḥyā al-turāth al-‘arabī, 1932.
• al-Ājurrī, Abū Bakr Muḥammad b. al-Ḥusayn b. ‘Abd Allāh al-Baghdādī. al-Shari‘a. Ed. Muḥammad Ḥāmid al-Faqiyy. Beirut: Dār al-kütüb al-‘ilmiyya, 1983.
• al-Amīn, Sharīf Yaḥyā. Mu‘jam al-firaq al-Islāmiyya. Beirut: Dāru’l-Aḍvā’, 1986.
• Al-Ash‘arī, Abū l-Ḥasan ‘Alī b. İsmā‘īl. al-Ibāna ‘an ‘usūl al-diyāna. Medina: al-Jāmi‘a al-Islāmiyya, 1975.
• al-Ash‘arī, Abū l-Ḥasan ‘Alī b. İsmā‘īl. Maqālāt al-islāmiyyīn wa ikhtilāf al-muṣallīn. Ed. Hellmut Ritter. Wies-baden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• al-Baghdādī, ‘Abd al-Qāhir b. Ṭāhir b. Muḥammad. al-Farq bayn al-firaq. Ed. Muḥammad Muḥyī al-Dīn ‘Abd al-Ḥamīd. Cairo: Maktabat dār al-turāth, nd.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları. 1: 451-453. Istanbul: Ensar, 2005.
• Dalkıran, Sayın. “Yetmişüç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri”. EKEV Akademi Dergisi 1/1 (1997): 97-116.
• al-Dawwānī, Abū ‘Abd Allāh Jalāl al-Dīn Muḥammad b. As‘ad. Sharḥ al-‘Aqā’id ‘Aḍuḍiyya (Jalāl). Istanbul: Sa‘īd Effendi Matba‘asi, 1291.
• al-Dhahabī, Abū ‘Abd Allāh Muḥammad b. ‘Uthmān. Mīzān al-i‘tidāl fī naqḍ al-rijāl. Ed. ‘Alī Muḥammad al-Bijāwī. 4 vols. Beirut: Dār al-ma‘rifa, 1963.
• Eren, Abdullah. İftirak Hadislerinin Tahric, Tahkik ve Yorumu. M.A. Thesis, Uludağ University, 1998.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri. 12th Edition. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı, 2004.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-fırak). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• al-Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad b. Muḥammad. al-Iqtiṣād fī l-i‘tiqād. Beirut: Dār al-kutub al-‘ilmiyya, 1983.
• Al-Ghazālī, Abū Ḥāmid Muḥammad b. Muḥammad. Fayṣal al-tafriqa. Beirut: Dār al-kutub al-‘ilmiyya, 1986.
• Goldziher, Ignaz. Introduction to Islamic Theology and Law. Translated by Andras and Ruth Hamori. Princeton: Princeton University Press, 1981.
• Ibn al-Jawzī, Abū l-Faraj Jamāl al-Dīn ‘Abd al-Raḥmān b. ‘Alī. Talbīs al-Iblīs. 2nd Edition. Beirut: Mu’assasat al-kutub al-thaqafiyya, 1992.
• Ibn al-Murtaḍā, Aḥmad b. Yaḥyā. Kitāb al-Milal wa-l-niḥal. Ed. Muḥammad Jawād Mashkūr. Beirut: Dār al-Fikr, 1979.
• Ibn al-Wazīr, Muḥammad b. Ibrāhīm al-Yamānī. el-‘Awāṣim wa-l-qawāṣim fī l-dhabb ‘an sunnat Abī l-Qāsim. Ed. Shu‘ayb al-Arna’ūt. 2nd Edition. 9 vols. Beirut: Mu’assasat al-risāla, 1992.
• Ibn Ḥazm, Abū Muḥammad ‘Alī b. Aḥmad. al-Faṣl fī l-milal wa-l-ahwā’ wa-l-niḥal. 5 vols in 3 books. Beirut: Dār al-ma‘rifa, 1975.
• Ibn Manẓūr, Abū l-Faḍl Muḥammad b. Mukarram al-Anṣārī. Lisān al-‘Arab. 3rd Edition. 15 vols. Beirut: Dār ṣādir, 1994.
• al-Ījī, ‘Aḍuḍ al-Dīn ‘Abd al-Raḥmān b. Aḥmad. al-Mawāqif fī ‘ilm al-kalām. Cairo: Maktabat al-Mutanabbi, nd.
• İlhan, Avni. “Birgili Mehmet Efendi ve Mezhepler Tarihi İle İlgili Risalesi (Tuhfetü’l-Müsterşidîn fî Beyâni Fıra-kı Mezâhibi’l-Müslimîn)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989): 173-215.
• al-Jābirī, Muḥammad ‘Ābid. İslâm'da Siyasal Akıl. [orig. al-‘Aql al-siyāsī al-‘Arabī]. Translated into Turkish by Vecdi Akyüz. Istanbul: Kitabevi, 1997.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife 5/3 (2005): 25-45.
• Kılavuz, Ahmet Saim. İman Küfür Sınırı. 5th Edition. Istanbul: Marifet, 1996.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Mes’elesi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantıları. 1: 408-411. Istanbul: Ensar, 2005.
• Lewinstein, Keith. “Notes on Eastern Ḥanafite Heresiography”. Journal of the American Oriental Society 114/4 (1994): 583-598.
• Lewinstein, Keith. Studies in Islamic Heresiography: The Khawārij in Two Firaq Tradition. PhD Dissertation, Princeton University, 1989.
• Madelung, Wilferd. “Frühe muʿtazilitische Häresiographie: das Kitāb al-uṣūl des Ğaʿfar b. Ḥarb?”. Der Islam 57 (1980): 220-236.
• al-Maqdisī, Muḥammad b. Aḥmad al-Bashshārī. Aḥsan al-taqāsīm fī ma‘rifat al-aqālim. ed. M. J. Goeje. 2nd Edi-tion. Leiden: Brill, 1906.
• Mashkūr, Muḥammad Jawād. Mawsū‘āt al-firaq al-Islāmiyya. Translated into Arabic by ‘Alī Hāshim. Beirut: Majma‘ al-buḥūth al-Islāmiyya, 1995.
• al-Munāwī, Muḥammad b. ‘Abd al-Ra’ūf. Fayd al-qadīr Sharḥ al-Jāmi‘ al-saghīr. 2nd Edition. 6 vols. Beirut: Dār al-ma‘rifa, 1972.
• Okumuş, Ejder. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat'in Bir Meşruiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı”. Marife 5/3 (2005): 56-58.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. Istanbul: Nûn, 1996.
• Al-Nāshi’ al-Akbar. Masā’il al-imāma wa-muktatafāt min al-Kitāb al-awsaṭ fī l-maqālāt. Ed. Josef van Ess. Beirut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• Al-Qāḍī ‘Abd al-Jabbār b. Aḥmad. Faḍl al-i‘tizāl wa-ṭabaqāt al-Mu‘tazila wa-mubāyanatuhum li-sā’iri’l-mukhālifīn. Faḍl al-i‘tizāl wa-ṭabaqāt al-Mu‘tazila. Ed. Fu’ād Sayyid. Tunis: ed-Dāru’t-Tūnisiyya, 1974.
• al-Qalhātī, Abū ‘Abd Allāh Muḥammad b. Sa‘īd al-Azdī. al-Kashf wa-l-bayān. ed. Sayyida Ismā‘īl Kāshif. 2 vols. Masqat: Salṭanat ‘Umān Wizārat al-turāth al-qawmī wa-l-thaqāfa, 1980.
• al-Rāzī, Abū Ḥātim Aḥmad b. Ḥamdān. Kitāb al-Zīna. al-Ghuluw wa-l-firaq al-ghāliya fī l-ḥaḍārat al-Islāmiyya. Ed. ‘Abd Allāh Sellūm al-Sāmarrā’ī. 225-312. Cairo: Dār al-wāsiṭ, 1982.
• al-Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad b. ‘Umar. I‘tiqādāt firaq al-Muslimīn wa-l-mushrikīn. Ed. Muḥammad Mu‘taṣim Billāh. Beirut: Dār al-kitāb al-‘arabī, 1986.
• al-Saksakī, ‘Abbās b. Manṣūr. al-Burhān fī ma‘rifat ‘aqā’id ahl al-adyān. Ed. Khalīl Aḥmad Ibrāhīm. Cairo: Dār al-turāth al-‘Arabī, 1980.
• al-Shahrastānī, Abū l-Fatḥ Muḥammad b. ‘Abd al-Karīm. al-Milal wa-l-niḥal. Ed. Amīr ‘Alī Mahnā & ‘Alī Ḥa-san Fā‘ūr. 2 vols. Beirut: Dār al-Ma‘rifa, 1996.
• Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmine Giriş. 5th Edition. Istanbul: Damla, 1996.
• Watt, W. Montgomery. The Formative Period of Islamic Thought. London: Oneworld, 2002.