The Criticism of Materialism in Late Ottoman’s New Science of Kalām

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 133 - 167, 26.08.2019

Çevirmen: Mehmet Bulgen

https://doi.org/10.5281/zenodo.3356845

Öz

Materialism, which reduces the whole of existence as simply matter and its interactions, and respectively ignores the intervention of a divine being into the universe; it is often traced back to a time when philosophy was born. However, when we study the historical process, we find that materialism was a thought that was generally rejected by the majority. With the enlightenment and secularism that came following the Renaissance, Reforms and 17th Century Scientific Revolution in Europe, materialism gained more followers. In the 20th century, in what was known as its golden era, it became a world view by manifesting itself in the religious, social, political and economic spheres of life. Materialism came to the Ottomans following the first half of the 19th century through students who went to the West and newly established military and medical schools. Despite materialism forming the backbone of debates on westernization and secularism (perpetuating worldliness) towards the end of the 19th century, this did not deter many intellectuals from endorsing much of the values that came with materialism, and it led to many repercussions within the political and social realms of the Ottoman world. On the other hand, materialism was not welcomed but rather disapproved of by many Ottoman scholars of kalām(mutakallimūn)such as Abdullatif Harputi (1842-1916), Izmirli İsmail Hakkı (1868-1946), Mehmet Şemsettin Günaltay (1883-1961) and Ömer Nasûhi Bilmen (1882-1971). However, their criticism has caused them to break away from the classical period mutakallimūnin some respect. We attempt to outline the mentioned late period Ottoman mutakallimūn’s critique of materialism and compare their views with the classical mutakallimūn’s seemingly materialistic worldview.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Materialism, Ottomans, New Kalām, Atheism

Teşekkür

I want to thank Zeliha Uluyurt for her contribution to the translation of the article into English

Osmanlı Yeni İlm-i Kelâmında Materyalizm Eleştirileri

Öz

Bir bütün olarak varlığı madde ve etkileşimlerine indirgeyerek açıklayan, evreni kendisi dışındaki aşkın bir varlığın müdahalesine kapatan bir görüş olarak bilinen materyalizm, ortaya çıkış itibariyle felsefenin başlangıcına kadar gerilere götürülse de, tarihsel süreç içerisinde genelde azınlıkta kalan ve tepkiyle karşılanan bir düşünce olmuştur. Ancak bu görüş Avrupa’da XVII. Yüzyıl bilim devrimi ardından gelen aydınlanma ve sekülerleşme hadiseleri sonrasında yeniden taraftar bulmaya başlamış, XX. yüzyılın başlarına gelindiğinde altın çağını yaşayarak dinî, siyasî, ekonomik ve toplumsal tezahürleri de olan bir dünya görüşü haline gelmiştir. Materyalizmin Osmanlı’ya girişi ise XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren askerî ve tıp alanında açılan modern okullar ile Batı’ya eğitim amaçlı gönderilen öğrenciler vasıtasıyla başlamış; XIX. Yüzyılın sonlarında dünyevileşme, Batılılaşma gibi tartışmalara arka plan oluşturduğu halde önemli sayıda Osmanlı aydınını etkisi altına alarak siyasal ve toplumsal sonuçlara neden olmuştur. Diğer taraftan materyalizm Abdüllatif Harpûtî (1842-1916), İzmirli İsmail Hakkı (1868-1946), M. Şemseddin Günaltay (1883-1961) ve Ömer Nasûhi Bilmen (1882-1971) gibi kelâmcıların da dâhil olduğu birçok Osmanlı ulemâsı tarafından tepkiyle karşılanarak eleştirilmiştir. Makalede söz konusu Osmanlı kelâmcılarının materyalizmi ne şekilde eleştirdikleri ve bu eleştirilerinde materyalistik imâlar taşıdığı söylenen klasik dönem kelâmından birleşip ayrıldıkları noktalar tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Materyalizm, Osmanlı, Yeni İlm-i Kelâm, Ateizm

Kaynakça

• Ahmed Hilmi, Filibeli. “Hangi Felsefi Ekolü Kabul Etmeliyiz”. İstanbul: Hikmet Matbaası, 1349/1930.
• Ahmed Hilmi, Filibeli. Allah’ı İnkâr Mümkün Müdür?. İstanbul: Matbaa-ı İslamiyesi 1327/1909.
• Ahmed Hilmi, Filibeli. Huzur-ı Akl-ı Fende Mâddiyyûn Meslek-i Dalâleti. İstanbul: Matbaa-ı İslâmiyye, 1332/1913.
• Akgün, Mehmet. Materyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Elis Yayınları, 2014.
• Akgün, Mehmet. Türkiye’de Klasik Materyalizmin Eleştirileri. Ankara: Elis Yayınları, 2007.
• Akyol, Şerife. Materyalizmin İnsan Anlayışının Modern Çağın İnanç Problemleri Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2002.
• Altıntaş, Ramazan. “Sosyal Kelâm’a Giriş: M. Şerafeddin Yaltkaya Örneği”. Kelâmın İşlevselliği ve Günümüz Kelâm Problemleri. Ed. Adnan Bülent Baloğlu, A. Bülent Ünal. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2000.
• Aristotle. De Anima. Çev. R. D. Hicks. New York: Cosimo, 2008.
• Baloğlu, Adnan Bülent. “İzmirli İsmail Hakkı’nın Yeni İlm-i Kelâm Anlayışı”. İzmirli İsmail Hakkı Sempozyumu Bildirileri. Ed. Mehmet Şeker - Adnan Bülent Baloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: YKY, 2002.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 1339-1342.
• Bolay, Süleyman Hayri. Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Bolay, Süleyman Hayri. Türkiye'de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi. Ankara: Akçağ Yayınları 1995.
• Büchner, Louis. Madde ve Kuvvet. Trc. Baha Tevfik - Ahmed Nebil. İstanbul: Müşterekü’l-menfa’a Osmanlı Şirketi Matbaası, nd.
• Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dakiku’l-Kelâmın Yeri ve Rolü”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015): 39-72
• Bulğen, Mehmet. “Son Dönem Osmanlı Kelâmcılarının Kevnî Âyetleri Yorumlama Yöntemleri Üzerine: Ömer Nasûhi Bilmen Örneği”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1(2015): 61-89.
• Bulğen, Mehmet. Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2015.
• Campbell, Keith. “Materialism”. Encyclopedia of Philosophy, ed. Donald M. Borchert. 6: 6. Detroit: Macmillan Thomson & Gale, 2000.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “Modern Türkiye’nin Felsefi Kökenleri”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2002): 65-91.
• Comte, Auguste. The Positive Philosophy. Trans. Harriet Martineau. New York: Cambridge University Press, 2009.
• Çöpel, Hatice. Celal Nuri İleri’nin Din Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Dembski, William. Being as Communion: A Metaphysics of Information. United Kingdom: Ashgate Publishing, 2014.
• Demir, Ahmet İshak. Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının İslâm’a Bakışı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Doğan, Atilla. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Yeni Etik Arayışları”. 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 397-406. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2005.
• Doğan, Atilla. “Sosyal Darwinizm ve Osmanlı Aydınları Üzerindeki Etkileri (1860- 1916)”. Doctoral Thesis, Marmara University, 2003.
• Doko, Enis. “Öncesi ve Sonrasıyla Big Bang”. Güncel Kelâm Tartışmaları. Ed. Mehmet Bulğen - Enis Doko. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Frank, Richard. “Kalām and Philosophy, A Perspective from One Problem”. Islamic Philosophical Theology. Ed. P. Morewedge. Albany: University of New York Press, 1979.
• Frank, Richard. The Metaphysics of Created Being According to Abû l-Hudhayl al-ʻAllāf. Istanbul: 1966.
• Furley, David. The Greek Cosmologists: The Formation of the Atomic Theory and its Earliest Critics. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
• Ghazālī. Tahāfut al-Falāsifa=Filozofların Tutarsızlığı. text and trans. Mahmut Kaya and Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayinlari 2005.
• Günaltay, M. Şemşeddin. Felsefe-i Ulâ. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1339/1920.
• Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy: The Presocratic Tradition from Parmenides to Democritus. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Haeckel, Ernst. The History of Creation. Çev.. E. Ray Lankester. EBook: Release Date: August 14, 2012.
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Abdullah Cevdet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1:90-93. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Felsefesiz Bir Toplumun Felsefe Olmayan Felsefesinin İlmihali: Madde ve Kuvvet”. Louis Büchner, Mâdde ve Kuvvet., Ed.: Kemal Kahramanoğlu - Ali Utku. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2012.
• Harputî, Abdullâtif. Tekmile-i Tankih al-Kalâm. İstanbul: Necm-i istikbal Matbaası, 1328/1910.
• Harputî, Abdullâtif. Tankih al-kalām fî Aqāid-i Ahl al-İslâm. İstanbul: Necmi-i İstikbâl Matbaası, 1327/1909.
• Henry, John. “Matter”. Encyclopedia of the Scientific Revolution. Ed. Wilbur Applebaum. New York/London: Garland, 2000.
• Holbach, Paul Henri Thiry. The System of Nature: or, The laws of the moral and physical World. Trans. M. Mirabaud. Michigan: University of Michigan, 1795.
• Hume, David. Dialogues Concerning Natural Religion. Edinburg/London: William Blackwood, 1907.
• Ibn Fūrak. Mujarrad Maqālāt al-Shaykh Abī al-Ḥasan al-Ashʿarī. ed. Daniel Gimert Beirut: Dar al-Mashriq, 1987.
• Izmirli, İsmail Hakkı. “Yeni İlm-i Kelâm Hakkında II”. Sebîlürreşâd 22 (1342/1924): 40.
• Izmirli, İsmail Hakkı. Muhassal al-Kalâm ve al-Hikme. İstanbul: 1927.
• Izmirli, İsmail Hakkı. Muhtasar Felsef-i Ulâ, İstanbul: Hukuk Matbaası, 1329/1911.
• Izmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1341/1921-1923.
• Jammer, Max. “Materialism”. Encyclopedia of Science and Religion. ed. Wentzel Verde van Huyssteen. 2: 538. New York: MacMillan, 2003.
• Joy, Lynn Sumida. Gassendi the Atomist: Advocate of History in an Age of Science. Cambridge: University Press, 1988.
• Karakuş, Rahmi. Felsefe Serüvenimiz. İstanbul: Seyran Yayınları, 1995.
• Kargon, Robert H. “Atomism in the Seventeeth Centurty”. Dictionary of the History of Ideas. ed. Philip Wiener. New York: Charles Scribner's Sons 1973.
• Keeton, Morris T. “Materialism”. The Dictionary of Philosophy. ed. Dagobert D. Runes. New York: Philosophical Library, 1942.
• Kochiras, Hylarie. Force, Matter, and Metaphysics in Newton's Natural Philosophy. Doctoral Dissertation, University of North Carolina, 2008.
• Korlaelçi, Murtaza. Pozitivizmin Türkiye’ye Girisi. Ankara: Hece Yayınları, 2002.
• Kutluer, İlhan. “Batılılaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5:152 İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Lacey, A.R. A Dictionary of Philosophy. 3rd Edition. New York: Routledge, 1996.
• Laertius, Diogenes. The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, English trans. Charles Duke Yonge. London: H.G. Bohn,1853.
• Lange, Frederick Albert. The History of Materialism. English trans. Ernest Chester Thomas. London: Kegan Paul, 1925.
• Macdonald, Duncan B. “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman Ve Sürekli Yeniden Yaratma”. Trans. Mehmet Bulğen. Kader Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016): 279-297.
• Mazzeo, Joseph Anthony. “Dante and Epicurus”. Comparative Literature10/2 (Spring, 1958): 106-120.
• Meyer, H. “Materialism”, New Catholic Encyclopedia. Ed. Janet Halfmann. Detroit: Thomson/Gale, 2003.
• Musa Kazım Efendi. Külliyât; Dini, İctimai Makaleler. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası 1336/1917.
• Nielsen, Lauge Olaf. “A Seventeenth-Century Physician on God and Atoms”. Memory of Jan Pinborg. Ed. Norman Kretzman. Dordrecht: Kluwer Academic Publishing, 1988:297-369.
• Nuri, Celal. Tarih-i İstikbal. İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası, 1936.
• Osler, Margaret J.. Divine Will and The Mechanical Philosophy: Gassendi and Descartes on Contingency and Necessity in The Created Wold. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Özervarlı, M. Sait. “Alternative Approaches to Modernization in the Late Ottoman Period: Izmirli Ismail Hakki’s Religious Thought Against Materialist Scientism”. International Journal of Middle East Studies, 39 (2007): 85-88.
• Özervarlı, M. Sait. “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 425. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özervarlı, M. Sait. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in ’İctimâî İlm-i Kelâm’ı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999): 157-170.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâm'da Yenilik Arayışları. İstanbul: İSAM Yayınları, 1998.
• Pretzl, Otto. “Erken Dönem İslâm’ın Atom Öğretisi”. Trc. Bilal Kır. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 13 (2015): 561-575.
• Rāzī, Fakhr al-Dīn. al-Ma’ālim fi Ușūl al-Din. ed. Samih Dughaym. Beirut: Dār al-Fikr al-Lubnani, 1992.
• Sabri, Mustafa. İnsan ve Kader. Çev. İsa Doğan. İstanbul: Kültür Basın Yayın Birliği, 1989.
• Sabri, Mustafa. Mawqif al-‘Aql wa al-‘Ilm wa al-‘Ālam min Rabb al-‘Ālamīn wa 'ibadihi al- mursalīn. Beirut: Dār İhyā al-Turâs al-Arabī, 1921.
• Stalin, Josef. Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm. Bilim ve Sosyalizm Yayınları, 1979.
• Strauss, David Friedrich. The Life of Jesus: Critically Examined. Trans. Marian Evans. New York: C. Blanchard, 1860.
• Toku, Neşet. Türkiye’de Anti-Materyalist Felsefe. İstanbul: Beyan 1996.
• Topaloğlu, Aydın. “Materyalizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28:140. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Van Ess, Josef. “60 Years After Shlomo Pines's Beiträge and Half a Century of Research on Atomism and Islamic Theology”. Israel Academy of Sciences and Humanities 8/2. Jerusalem: 2002.
• Williams, Raymond. “Materialism”. Keywords: A Vocabulary of Culture and Society. New York: Oxford University Press, 1983.
• Yıldırım, Meral. “Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Materyalizme Dair Eleştirileri”. Master Thesis, Marmara University, 2004.
• Yurdagür, Metin. “Abdüllatif Harpûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26:237. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yurdagür, Metin. “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10:330-332. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.