Cüveynî’nin Makāsıd Anlayışı

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 159 - 182, 31.07.2021

Mehmet Macit Sevgili

Öz

Cüveynî, makāsıd ilminin çerçevesini oluşturan münasip mâna, maslahat, hikmet, garaz, kāide, maksad, ve usûlü’ş-şerî‘a gibi kavramları, -dağınık bir özellik arz etse de- kıyâs bölümü altında ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Onun yaklaşımları, konuya dair teorinin oluşum sürecinde dönüm noktasını teşkil etmiştir. Cüveynî’ye göre mâna merkezli tâlil, sırasıyla “münasip mâna, maslahat ve usûlü’ş-şerî‘a (makāsidü’ş-şerî‘a) aşamalarını takip eden bir süreç izlemektedir. Bu uyumluluk sürecine göre kıyâsta tâlil işlemi, makāsıd ile sağlaması yapılan bir formatta gerçekleşmelidir. Makāsıda uygunluk (münâsebe) şartı sayesinde Cüveynî, kontrollü bir maslahat anlayışı geliştirmeyi amaçlamıştır. O, makāsıd konularını zaruriyyât, haciyyât, tahsiniyyât ve bedeni ibadetler şeklinde kategorize etmiş; tahsiniyyâtı da maslahatın kural (kıyâs/kāide) dışı olup olmamasına bağlı olarak iki farklı düzeyde incelemiştir. Bunun sonucu olarak makāsıd konularını toplamda beş kategori altında değerlendirmiştir. Esasında Cüveynî, maslahatları külli ve cüzi şeklinde iki temel kısma ayırmıştır. Akılla kavranabilen külli maslahatlar zaruriyyât, haciyyât ve tahsiniyyâta; akılla kavranamayan cüzi maslahatlar ise sonraki usulcüler tarafından mükemmile/mütemmime gibi adlarla sistemleştirilen “ayrıntı maslahat” kavramına tekabül etmektedir. Onun -isimlerini açıkça zikretmese de- beş zaruri maslahata atıfta bulunup düşüncelerini bu bağlamda şekillendirdiği görülmektedir. Makāsıd ilmine getirdiği yenilikleriyle ve katkılarıyla Cüveynî, makāsıd tarihinde takip edilen bir çizginin öncüsü olmuş ve bu ilmin kurucu teorisyenleri arasında yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Cüveynî, Makasıd, Maslahat, Münasip Mâna, Kıyâs, Tâlil

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn Ebü’l-Ḥasen Alî b. Ebû Alî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Aṣriyye, 2010.
• Apaydın, H. Yunus. “Karâfî’nin İzlediği Yöntemin Genel Çizgileri ve Maslahat Anlayışı”. Makâsıd ve İctihad (İslâm Hukuk Felsefesi Araştırmaları). Haz. Ahmet Yaman. 307-312. İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları no. 406, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “Muhayyerlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/25-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Atar, Fahrettin. “Mükâtebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/531-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Beyḍâvî, el-Ḳāḍî Nâṣırüddîn Abdullâh b. ‘Umer. Minhâcü’l-vuṣûl ilâ ‘ilmi’l-uṣûl [İsnevî’nin Nihâyetü’s-sû’l fî şerḥi Minhâci’l-vuṣûl adlı şerhiyle birlikte]. Thk. Muḥammed Ḥasen İsmâ‘îl, Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Buḫârî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî (el-Câmi‘u’l-müsnedu’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫteṣar min umûri Resûlillâh -ṣallellâhu ’aleyhi ve sellem- ve sünenih ve eyyâmih). Thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır b. en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tuvki’n-Necât, 1422/2001.
• Bûṭî, Muḥammed Sa‘îd Ramaḍân. Ḍavâbiṭu’l-maṣlaḥa fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmîyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ḍiyâü’d-dîn Ebü’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Ebî Muḥammed en-Nîsâbûrî eṭ-Ṭâî es-Sinbisî. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Ṣalâḥ b. Muḥammed b. Uveyḍe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ḍiyâü’d-dîn Ebü’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Ebî Muḥammed en-Nîsâbûrî eṭ-Ṭâî es-Sinbisî. el-Ġıyâs̱î/Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem. Thk. Abdül‘aẓîm Maḥmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2011.
• Cüveynî, İmâmü’l-Ḥarameyn Ḍiyâü’d-dîn Ebü’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Ebî Muḥammed en-Nîsâbûrî eṭ-Ṭâî es-Sinbisî. Kitâbü’l-ictihâd ve’l-fetvâ. [Ebyârî’nin Taḥḳīḳ’inin 4. cildi içerisinde]. Thk. Alî b. Abdurraḥmân Bessâm el-Cezâirî. Kuveyt: Dârü’ḍ-Ḍiyâ, 2011.
• Dîb, Abdülaẓîm Maḥmûd. “Tevṭie”. [Cüveynî] el-Ġıyâs̱î/Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem. Thk. Abdülaẓîm Maḥmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2011. 65-189.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as̱ b. İsḥâḳ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4. Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Aṣriyye, t.y.
• Ebyârî, Alî b. İsmâ‘îl. et-Taḥḳīḳ ve’l-beyân fî şerḥi’l-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Alî b. Abdurraḥmân Bessâm el-Cezâirî. 4 Cilt. Kuveyt: Dârü’ḍ-Ḍiyâ, 2011.
• Ezher, Hişâm b. Sa‘îd. Maḳāṣidü’ş-şerî‘a ‘inde İmâmi’l-Ḥarameyn ve âs̱âruhâ fi’t-taṣarrufâti’l-mâliyye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2010.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed eṭ-Ṭûsî. el-Müstaṣfâ min ‘ilmi’l-uṣûl. Thk. Muḥammed Süleymân el-Eşḳar. 2 Cilt. Dımaşk: Müeessesetü’r-Risâle, 2012.
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed eṭ-Ṭûsî. el-Menḫûl min ta‘lîḳāti’l-uṣûl. Thk. Nâcî es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2008.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddîn Abdülazîz. Ḳavâ‘idü’l-aḥkâm fî iṣlâḥi’l-enâm (el-Ḳavâ‘idü’l-kübrâ). Thk. Nezîyye Kemâl Hammâd, Osmân Cum‘a Zamîriyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2007.
• İbnü’l-Ḥâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn ‘Uṣmân b. ‘Umer b. Ebû Bekr b. Yûnus. el-Muḫtaṣar. [İṣfehânî’nin Beyânü’l-muḫtaṣar şerḥü Muḫtaṣari İbni’l-Ḥâcib adlı şerhiyle birlikte]. Thk. Alî Cum‘a Muḥammed. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2004.
• Kefrâvî, Es‘ad Abdülġanî es-Seyyid. el-İstidlâl ‘inde’l-uṣûliyyîn. Thk. Alî Cum‘a Muḥammed. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2009.
• Mennûn, Îsâ. Nibrâsü’l-‘uḳūl fî taḥḳīḳi’l-ḳıyâs ‘inde ‘ulemâi’l-uṣûl. Kahire: Maṭba’atü’t-Teḍâmüni’l-Eḥvâ, 1345.
• Meyyâde, Muḥammed Ḥüseyn. et-Ta‘lîl bi’ş-şebeh ve eṣerüh fi’l-ḳıyâs ‘inde’l-uṣûliyyîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Okur, Kâşif Hamdi. İslam Hukuk Metodolojisinde Münâsebet Kavramı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Raysûnî, Aḥmed. Naẓariyyetü’l-maḳāṣid ‘inde’l-İmâm eş-Şâṭıbî. Virginia: el-Ma‘hedü’l-‘Alemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• Raysûnî, Aḥmed. “İmâmü’l-fikri’l-maḳāṣidî”, Nedvetü’ẕ-ẕikra’l-elfiyye li İmâmi’l-Ḥarameyn el-Cüveynî. Katar: Câmi‘atu Katar, 1999.
• Râzî, Faḫrüddîn Muḥammed b. ‘Umer b. Ḥüseyn. el-Maḥṣûl fî ‘ilmi uṣûli’l-fıḳh. Thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. 3 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2011.
• Sevgili, M. Macit. Cüveynî’nin Kıyâs Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ el-Ġırnâṭî. el-Muvâfaḳât (‘Unvânü’t-ta‘rîf bi esrâri’t-teklîf). Talîk. Abdullâh Dirâz. 4 Cilt. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2011.
• Şelebî, Muḥammed Muṣṭafâ. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî el-muḳaddimetü’t-ta‘rîfiyye bi’l-uṣûl ve edilleti’l-aḥkâm ve ḳavâ‘idi’l-istinbâṭ. Beyrut: Dârü’n-Nehḍati’l-‘Arabiyye, 2010.
• Şinḳīṭî, Aḥmed Maḥmûd Abdülvehhâb. el-Vaṣfü’l-münâsib li şer‘i’l-ḥükm. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1415.
• Tirmiẕî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmiẕî. Thk. Ahmed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdulbâkî, İbrâhîm Avd. 5 Cilt. Mısır: Matbaatu Mustafâ el-Bâbî, 2. Basım, 1397/1977.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî’den İbn Abdüsselâm’a Makâsıd/Maslahat Söylemi”. Ekev Akademi Dergisi 10/28 (2006), 191-214.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2015.
• Yılmaz, Ömer. “Cüveynî’nin Makâsıd Düşüncesi”, Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları. 129-136. İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları no: 226, 2009.
• Zencânî, Ebu’l-Menâḳib Şihâbuddîn Maḥmûd b. Aḥmed. Taḫrîcu’l-fürû‘ ‘alâ’l-uṣûl. Thk. Muhammed Edîb es-Sâlih. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykān, 2006.
• Zerkeşî, Ebû Abdullâh Bedrüddîn Muḥammed b. Bahâdır b. Abdullâh eş-Şâfi‘î. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Muḥammed Muḥammed Tâmir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.