Mâverâünnehir'in İslâmlaşma Süreci

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 107 - 122, 31.07.2022

Adnan Kara

https://doi.org/10.54659/ulum.1135684

Öz

Bugün önemli bir kısmı Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan coğrafya, IX. yüzyıldan itibaren kaynaklarda Mâverâünnehir olarak zikredilmektedir. Bu coğrafya, ilim-kültür ve sanata hayat veren, fikrî akımlara ev sahipliği yapan özel bir bölgenin adıdır. Asırlar boyunca İslâm bilim-düşünce tarihine yön veren ve İslâm medeniyetinin gelişimine katkı sağlayan sayısız bilim insanı yetiştirmiş olan bu bölge; tarih-kültür ve evrensel değerlerin buluştuğu ayrıcalıklı niteliklere sahip bir coğrafyadır. Buhara, Semerkant, Tirmiz, Taşkent ve Fergana gibi şehirler, birer ilim merkezi olmuştur. Öte yandan bu şehirler fikrî, felsefî ve dinî akımların doğduğu ve birçok ekollerin oluştuğu şehirlerdir. Önemli bir kısmı günü-müze kadar ulaşan; Tıp, Dil, Edebiyat, Felsefe, Kelâm, Tefsir ve Hadis gibi farklı alanlarla ilgili çok önemli eserler yine bu coğrafyada kaleme alınmıştır. VII. Yüzyılın ortalarında bölge insanının İslâmiyet hakkında dolaylı da olsa bilgi sahibi olduğu var sayılmaktadır. Henüz İslâm orduları tarafından bölgenin fethi gerçekleştirilmeden buralara seyahat eden Müslüman tacirlerin, İlim adamlarının ve manevî rehberler olarak bilinen gönül adamlarının Müslümanlığın yayılmasındaki rolü ve etkisi araştırılacak olup mevcut tartışmaların da bu çalışmada analiz edilmesi hedeflenmektedir. Mâverâünnehir’de İslâmlaşma sürecinin başlangıçtan itibaren nasıl geliştiği değerlendirilecek ve bir dönemlendirme yapılacak olsa hangi olayların hangi devletlerin ya da hangi şahsiyetlerin faaliyetlerinin esas alınacağı belirlenmeye çalışılacaktır. Türklerin Müslümanlarla ilk temasının Emeviler döneminde Nihavend Savaşı (21/642) sonrası olduğu bilinmektedir. Müslüman Arapların Mâverâünnehir’de Türklerle ilk karşılaşması ise 644 yılında olmuştur. Bu tarih esas alınacak olursa bölgedeki İslâmlaşma sürecinin ilk yüzyılda resmen tamamlandığı söylene-bilir. Ancak tüm Türkistan dikkate alındığında sürecin üç yüzyıl sonra tamamlandığını belirtmek gerektir. Özellikle Mâverâünnehir’de Müslümanlar ile bölge sakinleri arasında sürdürülen güç mücadelesi nedeniyle, şehirler sık sık el değiştirmiş ve tahrip edilmişti. Yaklaşık yüz yıl bölgede temin edilemeyen istikrarın İslamlaşma sürecini etkilediği muhakkaktır. Ancak İslâmlaşma çalışmalarında belli dönemlerde bir yavaşlamadan söz edilse de inkıtaya uğramadan sürdürüldüğü de belirtilmelidir. Bu çalışmada ilk temasla birlikte yaklaşık bir asırlık İslâmlaşma süreci değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Maveraünnehir, Özbekistan, Kuteybe b. Müslim, İslâmlaşma, Buhara, Semerkant

The Islamization Process of Transoxiana

Öz

Today, the geography a significant part of which is located within the borders of Uzbekistan, has been mentioned as Transoxiana in the sources since the 9th century. This geography is the name of a special region that gives life to science-culture and art, hosts intellectual currents. This region which has trained countless scientists who have shaped the history of Islamic thought-science and contributed to the development of Islamic civilization for centuries; is a geography with privileged features where history, culture and universal values meet. Cities such as Bukhara, Samarkand, Tirmidh, Tashkant and Fargana have hosted many religious, intellectual and philosophical schools as well as being centers of science. Very important works related to different fields, a significant part of which have survived to the present day, were also written in this geography. In the middle of the 7th century, it is assumed that the people of the region knew about Islam, albeit indirectly. The role and influence of Muslim traders, scholars and men of heart known as spiritual guides or cynical politicians, who traveled to these places before the conquest of the region by the Islamic armies, on the spread of Islam will be investigated and it is aimed to analyze the current debates in this study. It will be evaluated how the Islamization process has developed in Transoxiana from the beginning and if a periodization is made, it will be tried to determine which events, which states or which individuals' activities will be based on. It is known that the first contact of Turks with Muslims was after the Nihawant War (21/642) during the Umayyad period. If the year 644 is to be taken as a basis for the first encounter, the Islamization process was officially completed in the first century in Transoxiana. However, considering all of Turkestan, it would not be wrong to say that it was completed three centuries later. Especially in Transoxiana, cities were frequently changed hands and destroyed due to the power struggle between Muslims and the inhabitants of the region. It is certain that the stability that could not be achieved in the region for nearly a century has affected the Islamization process. However, it should be noted that although it is said that there is a slowdown in Islamization studies in certain periods, it continues without interruption. In this study, for about a century of Islamization process from the first contact will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Historyh of Islam, Transoxiana, Uzbakistan, Qutayba b. Muslim, Islamization, Bukhara, Samarkand

Kaynakça

• Bakır, Abdülhalık. “Kusem b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/462-463. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabir. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ - Ömer Enîs et-Tabbâ. Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 1987.
• Berber, Oktay. “Türklerin İslamlaşma Sürecine Dair Türk Tarih Yazımındaki Bazı İfadeler Üzerine”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/1 (2017), 1-24.
• Bolat, Ali. “Şakîk-ı Belhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/305-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Ebû Abdillâh İsmâîl b. İbrâhîm. Târîhü’l-kebîr. ed. Muhammed Abdülmuîd Hân. 9 Cilt. Hayda-rabâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1958.
• Dadan, Ali. Taberî Tarihinde Türkler. Konya: Adal Ofset, 2010.
• Dadan, Ali. Eski Araplara Göre Türkler (Câhiliye Döneminden Emevîler’in Sonuna Kadar). İstanbul: Hik-metevi Yayınları, 2017.
• Dadan, Ali. “İslâmiyet Öncesi Türk-Arap İlişkileri ve Türkler’in Müslüman Olması”. İslâm Tarihi-II. ed. Ahmet Önkal. 113-140. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2018.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Büyük Selçuklu Hâkimiyetinde Mâveraünnehir”. Geçmişten Günümüze Türkistan: Ta-rih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süleyman Gezer. 175-185. Ankara/Türkistan: y.y., 2019.
• Humphreys, R. Stephen. İslam Tarih Metodolojisi-Bir Sosyal Tarih Uygulaması-. çev. M. Bedir-F. Aydın. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed Ebû Zeyd Veliyyüddîn el-Hadramî el-İşbilî. Kitâbü'l-İber ve dîvânü'l-mübtedei ve'l-haber fî Târîhi'l-Arabi ve'l-Berber ve men âsarahum min zevi'ş-şe'ni'l-ekber. thk. Halîl Şehhâde-Süheyl Zekkâr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Fikr, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü'l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Abdilkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi't-Târîh. thk. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk. 11 Cilt. Beyrût: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebü'l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Abdilkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1433/1012.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed ez-Zührî. Tabâkâtü’l-kübrâ. thk. Riyâd Abdullah Abdulhadî. 1. Basım. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1417/1996.
• Kara, Adnan. Bir Memlüklü Aydın, Bürokrat ve Tarihçi İbn Kesîr (701-774/1301-1374). Ankara: İlâhiyât, 2017.
• Karaağaç, Muhammed. Türklerin İslamlaşmasında Ticari Faaliyetlerin Rolü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kitapçı, Zekeriya. İlk Müslüman Türk Hükümdar ve Hâkanları. Konya: Yedikubbe Yayınları, 2004.
• Kitapçı, Zekeriya. “Türklerin Müslüman Oluşu”. Türkler. ed. H. C. Güzel-Salim Koca, 4/455-469. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Lewis, Bernard. The Arabs in History. New York: Oxford University Press, 1993.
• Mantran, Robert. İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar). çev. İsmet Kayaoğlu. Ankara: Ankara Üniversi-tesi Basımevi, 1981.
• Muhammedcanov, Abdullah. “Tirmiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/200-202. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Muheymid, Ali b. Salih. “Karahanlılar ve İslâm’ın Yayılmasındaki Katkıları”. çev. Ali Aksu. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2001), 281-310.
• Öngören, Reşat. “İbrâhim b. Edhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/292-295. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Türklerin İslâmiyeti Kabulü”. Türkler. ed. H. C. Güzel-Salim Koca. 4/409-454. Anka-ra: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Platon, Devlet. İstanbul: Sentez Yayınları, ts.
• Savran, Ahmet. “Sûlî, İbrâhim b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/493-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Hakem b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Şulul, Kasım. “Horasan ve Mâverâünnehir’le Münasebeti Bulunan Sahabîler”. Siyer Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 139-169.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1382/1962.
• Taflıolu, M. Serkan. “Modern Türk Tarihçiliğinde Türklerin Müslüman Oluşu”. Turan Stratejik Araştırma-lar Merkezi Dergisi 4/16 (2012), 31-42.
• Tan, M. Nedim. “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-ibâdât’ı”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013), 155-190.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd. Kitâbul-megâzî. 3 Cilt. thk. Marsden Jones. London: y.y., 1966.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Yıldırım, Ahmet. “Orta Asya’da İslâmî İlimlerin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”. Orta Asya’da İslâm: Temsilden Fobiye 2. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 647-682. Ankara: TİKA Yayınları, 2012.
• Yiğit, İsmail. “Kuteybe b. Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/490-491. Ankara: TDV Yayınları, 2002.