Diyanet İşleri Başkanlığının Doğal Afetler Hakkındaki Yaklaşımı

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 191 - 253, 31.12.2023

Cenksu Üçer , Büşra Zoba , Abdülkadir Çiftçi

https://doi.org/10.54659/ulum.1357956

Öz

Bu çalışmada Diyanet İşleri Başkanlığının doğal afetler konusundaki yaklaşımı ele alınmaktadır. Ülkemizde deprem, sel, orman yangınları vb. doğal afetler hakkında dinî alanda tartışmalar yaşandığı bilinmektedir. Doğal afetler sadece İslam dünyasında değil, farklı din mensupları tarafından da gündeme taşınıp başta afetlerin ilahî bir ceza olup olmadığı hususu olmak üzere farklı boyutlarıyla tartışılmıştır. İslam Mezhepleri Tarihi ve Kelâm içerisinde incelenen mezhep ve ekoller, doğal afetler ve musibetler hakkında farklı değerlendirmelerde bulunmuştur. Kanun’la “İslam Dininin inançları, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek, din konusunda toplumu aydınlatmak”la görevlendirilen Başkanlık, toplumu din konusunda aydınlatma görevini cami içi ve cami dışında vaaz, hutbe, basılı ve süreli yayınlar, radyo, televizyon ve dijital platformlar vb. aracılığıyla yürütmektedir. Başkanlığın doğal afetler hakkında yapmış olduğu bilgilendirmenin incelenmesi önemli görülmektedir. Bu çalışmada gündemi yakından takip eden Başkanlığın doğal afetler konusunda yapmış olduğu bilgilendirmenin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Nitel araştırma hüviyetindeki çalışmada Başkanlığın konu hakkında yaptığı bilgilendirme Diyanet Gazetesi, Diyanet Aylık Dergi ve hutbeler örnekleminde incelenmektedir. Doğal afet ve musibetlerin deprem, hortum, tsunami, sel vb. bir kısmı insan unsurundan kaynaklanmayıp sünnetullah kapsamında gerçekleşmekte; maden göçüğü, biyolojik ve kimyasal atık yayılması gibi diğer bir kısmı ise insan unsurundan (kusurlar) kaynaklanabilmektedir. Dolayısıyla çalışmanın temel hipotezi, Başkanlığın doğal afetler konusundaki bilgilendirmesinin bu olguyu dikkate alan bir çerçevede olacağı şeklindedir. Çalışmanın hedefleri çerçevesinde şekillendirilen deseni bağlamında İslam Mezhepleri Tarihi ve Kelâm’da doğal afetler konusunda ortaya konulan görüşler hakkında genel bir çerçeve çizilmiş, Başkanlığın Diyanet Gazetesi, Diyanet Aylık Dergi ve hutbelerde doğal afetleri ele alışı incelenmiş, elde edilen veriler analiz edilmiştir. Başkanlığın bu konuda, öncelikle afet ve musibetlerin sünnetullahtan ve insan unsurundan (kusurundan) kaynaklananlar şeklindeki ikili yapısını dikkate alıp her biriyle ilgili öncesi ve sonrasında nasıl bir tavır takınılması gerektiği hakkında gerek şahısların gerek kurum ve kuruluşların sorumluluklarını merkeze alan bir bilgilendirme yaptığı dikkat çekmektedir. Doğal afetler dâhil bütün tabiat olaylarının Allah’ın koyduğu kanunlara ve düzene bağlı olarak sebep-sonuç çerçevesinde gerçekleştiğini vurgulayan Başkanlığın, doğal afetler karşısında sebeplere sarılarak maddî ve manevî sorumlulukların yerine getirilip her türlü tedbirin alınmasından sonra Allah’a tevekkül edilmesi gerektiği, gerekli tedbirlerin alınmadan “Allah’ın dediği olur” yaklaşımının kolaycılık olacağı; bazı doğal afetlerin insanların sünnetullahı dikkate almayan uygulamalarından kaynaklandığı, dolayısıyla bu hususlarda emanet bilinciyle hareket edilmesi gerektiği; doğal afetlere maruz kalındığında bunların sabır ve sebatla karşılanması ve bunlara imtihan, kulluk bilinci ve dua ile yaklaşılması gerektiği; bu tür durumlarda dayanışma ve yardımlaşma içinde olmanın Müslümanların en vazgeçilmez hasletlerinden olduğu hususlarını vurgulayan bir yaklaşım sergilediği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Doğal Afetler, Diyanet İşleri Başkanlığı, Diyanet Gazetesi, Diyanet Aylık Dergi, Hutbeler

The Approach of the Presidency of Religious Affairs about Natural Disasters

Öz

This study deals with the approach of the Presidency of Religious Affairs on natural disasters. In our country, it is known that there have been religious debates about earthquakes, floods, forest fires etc. Natural disasters have been brought to the agenda not only in the Islamic world but also by members of other religions. This issue has been discussed in different dimensions, especially whether disasters are a divine punishment or not. Sects and schools of thought in the History of Islamic Sects and Kalam/Theology have made different evaluations of natural disasters and calamities. The Presidency is mandated by law to "carry out affairs related to the beliefs, worship and ethical principles of the Islamic religion and to enlighten society on religion". The Presidency carries out its duty of enlightening the society on religion through sermons, khutbahs, printed and periodical publications, radio, television and digital platforms and similar means inside and outside mosques. It is important to analyze the information provided by the Presidency on natural disasters. In this study, it is aimed to reveal the information provided by the Presidency, which closely follows the agenda, on natural disasters. In this qualitative study, the information provided by the Presidency on the subject is analyzed in the sample of Diyanet Newspaper, Diyanet Monthly Magazine and sermons/khutbahs. Some of the natural disasters and calamities (earthquakes, tornados, tsunamis, floods, etc.) are not caused by the human element but occur within the scope of 'sunnatullah/ way of Allah’. Others, such as mine collapse, biological and chemical waste dispersion, may be caused by human factors (defects). Therefore, the main hypothesis of the study is that the Presidency's information on natural disasters will be within a framework that takes this phenomenon into account. In the context of the pattern shaped within the framework of the objectives of the study, a general framework has been drawn about the history of Islamic sects and the views put forward on natural disasters in theology. The treatment of natural disasters in the Presidency's Diyanet Newspaper, Diyanet Monthly Magazine and sermons was examined and the obtained data was analyzed. In this regard, it is seen that the Presidency primarily takes into consideration the dual nature of disasters and calamities, namely those arising from the sunnatullah/way of Allah and those resulting from the human element (fault). It is noteworthy that it provides information about what attitude should be taken before and after each of them, focusing on the responsibilities of both individuals and institutions and organizations. The Presidency emphasized that all natural events, including natural disasters, occur within the framework of cause and effect, depending on the laws and order set by Allah. It has been stated that in the face of natural disasters, one should trust in Allah after fulfilling material and spiritual responsibilities and taking all kinds of precautions, based on the reasons. It was stated that without taking the necessary precautions, the approach of 'Allah's will happens' would be easy. It has been emphasized that some natural disasters are caused by people's practices that do not take into account the sunnatullah/ Allah’s way and therefore, these issues should be acted with a sense of trust. It has been stated that when exposed to natural disasters, they should be met with patience and endurance and approached with test, awareness of servitude and prayer. In such situations, it is seen that the Presidency takes an approach that emphasizes that one of the most indispensable characteristics of Muslims is that they should be in solidarity and cooperation.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Natural Disasters, Presidency of Religious Affairs, Diyanet Gazetesi / Newspaper, Diyanet Aylık Dergi / Monthly Magazine, Khutbahs

Kaynakça

• Abul, Lamia Levent. “Diyanet Gazetesi’nden Diyanet Aylık Dergi’ye”. Diyanet Aylık Dergi 300 (Ankara: Diyanet İşleri Başkalığı Yayınları, 2015), 28-33.
• Ağkuş, Yusuf. “Afetlerin Ceza Olduğunu Çağrıştıran Ayetlere Mâtürîdî’nin Yaklaşımı (Te’vîlâtü’l-Kur’ân Özelinde)”. ULUM 6/Özel Sayı ( 2023), 39-78.
• Akalın, Ömer. Türkiye’de Resmi İslam’ın Değişimi: Diyanet İşleri Başkanlığı Tarafından Hazırlanan Hutbeler Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Akgün, Vahdettin. “Diyanet Gazetesinde Yayınlanan Hutbe Konuları”. Diyanet İlmi Dergi 30/2 (1994), 77-94.
• Altıntaş, Ramazan. “Tedbirsizliğe Boyun Eğmek midir Kader?”. Diyanet Aylık Dergi 282 (Haziran 2014), 20-23.
• Altuntaş, Halil. “Tabi Afetlere Nasıl Bakalım”. Diyanet Aylık Dergi 360 (Aralık 2020), 26-27.
• Ardoğan, Recep. “Kelâm Açısından Doğal Kötülüklerin İlahî Adalet İle Bağdaşırlığına İlişkin İzahlar. Birey ve Toplum 4/8 (2014), 29-76.
• Arslan, Hulusi. “Mâtürîdî’ye Göre Evren Ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”. Hikmet Yurdu İmam Mâtüridî ve Mâtüridîlik Özel Sayısı, 2/4 (2009), 71-90.
• Arslantaş, Nuh. “Zelzele”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/227-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Arslantaş, Nuh. İslam Dünyasında Depremler ve Algılanma Biçimleri . İstanbul: Gaye Kitabevi, 2003.
• Aslantaş, Ahmet. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Tahriç ve Tenkidi (2001-2005). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Ateş, Süleyman. “Kaderin Dışında Kalan Hiçbir Şey Yoktur”. Diyanet Gazetesi 7/156 (Aralık 1976), 1, 15.
• Ay, Yusuf. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yayımladığı Hutbelerdeki Hadislerin Tahrici ve Genel Değerlendirmesi (2001-2004). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü. Çorum: hititkitap Yayınevi, 2010.
• Aydınlı, Osman. “Mu ‘tezile Ekolünün Hikmet Anlayışı”. Disiplinler Açısından Hikmet Kavramı. Edit. Ferhat Gökçe – Halil İbrahim Doğan. 271-304. Ankara: Astana Yayınları, 2023.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî; el-Kütübü’s-Sitte. Mevsûatü’lHadîs eş-Şerîf içinde, Haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Büyüker, Kamil. “Mecmua’dan Dergiye Sırat-ı Müstakim’den Diyanet’e Süreli İslami Yayıncılığa Dair Notlar”. Diyanet Aylık Dergi 300 (Ankara: Diyanet İşleri Başkalığı Yayınları, 2015), 22-23.
• Büyüker, Kamil. Din Hizmetlerinin Tanıtımında Diyanet İşleri Başkanlığı ve Diyanet Yayıncılığı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çakır, Şule. Cuma Hutbeleri Bağlamında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Tasavvuf Algısı (1980-2017). Samsun: On dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çalık, Bünyamin. “Açlık ve Kıtlık Bağlamında Doğal Afetlerin Şer'i Hükümler Üzerindeki Etkisi”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2023), 431-451.
• Çelebi, Hatice Kübra. Diyanet Aylık Dergi’nin İnanç Konuları Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Çetin, Abdurrahman. “Tabiat Olayları ve Afetler”. Diyanet Aylık Dergi 176 (Ağustos 2005), 37-40.
• Demir, Abdullah. Ebû İshak es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi . İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Demir, Hilmi. “Depremin Teolojisi”. Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (Şubat 2023), 1-5. https://www.tepav.org.tr/tr/ekibimiz/s/1366/Hilmi+Demir_+Dr
• Demir, Zekiye. “Diyanet Hutbelerinde Kadın Söylemi”. Toplum Bilim Dergisi 7/14 (2013), 95-118.
• Deniz, Cuma Ali. Hutbelerde Ayet Kullanımı ile İlgili Problemler ve Öneriler. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü”. Erişim 02 Eylül 2023. https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr/kategoriler/yayinlarimiz/hutbeler.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü”. Erişim 05 Eylül 2021. https://diniyayinlar.diyanet.gov.tr/sayfa/53/tanitim.
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Dini Araştırmalar 1/2 (1998), 5-51.
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999), 491-533.
• Döner, Muhammet. Yaygın Din Eğitiminde Hutbelerin Rolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Duman, M. Zeki. Sosyolojik Açıdan Deprem ve Din. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Durmuş, Zülfikar. Bilgi Edin(dir)me Aracı Olarak Hutbe. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî. Sünen-i Ebû Dâvûd. el-Kütübü’sSitte. Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde. Haz. Sâlih b. Abdulazîz. Arabistan: Dâru’sSelâm, 2000.
• Erbaş, Ali. “Doğal Afetler ve Deprem”. Diyanet Aylık Dergi 387 (Mart 2023), 4-5.
• Göker, Lütfi. “Deprem ve İlahi Kanun”. Diyanet Gazetesi 98 (Ağustos 1974), 7.
• Gördük, Yunus Emre. Yaygın Din Eğitiminde Hutbeler. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Görgülü, Hasan Ali. “Hz. Peygamber’in Hutbede İzlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uygulamaları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1996), 171-235.
• Görgülü, Faruk. “Dinî Dergicilik ve Süreli Yayınlarımız”. Diyanet Aylık Dergi 300 (Ankara: Diyanet İşleri Başkalığı Yayınları, 2015), 24-26.
• Görgülü, Faruk. “Musibetlere Bir Yaklaşım Biçimi Olarak İstirca Âyetine (Bakara Sûresi 156) Getirilen Bazı İşârî Yorumlar”. ULUM 6/Özel Sayı (Ekim 2023), 79-116.
• Görmez, Mehmet. “Soma Faciası Üzerine”. Diyanet Aylık Dergi 282 (Haziran 2014), 4-5.
• Gülnar, Mehmet. Gazete ve Cuma Hutbeleri Gündemlerinin Karşılaştırılması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Güneş, Abdulbaki. “Kur’ân’da Sünnetullah ve Toplumların Çöküş Nedenleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/4 (2005), 61-93.
• Hutbe. “Afetlere Karşı Bilinçli Olalım”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 31.01.2020.
• Hutbe. “Afetlere Karşı Sorumluluğumuzun İdrakinde Olalım”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 30.07.2021.
• Hutbe. “Allah Temizdir, Temizliği Sever”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 06.03.2020.
• Hutbe. “Güvenli Bir Hayat İçin Afetlere Hazır Olalım”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 16.08.2019.
• Hutbe. “Mümin Sorumluluk Sahibidir”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 06.11.2020.
• Hutbe. “Müminler Tek Bir Vücut Gibidir”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 28.10.2011.
• Hutbe. “Müminler Tek Vücut Gibidir”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 16.05.2014.
• Hutbe. “Tedbir Mü’minden Takdir Allah’tandır”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 13.03.2020.
• Hutbe. “Zorluklar Birlikte Aşılır”. Haz. Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 06.08.2021.
• Hülür, Asuman Banu. İnançlara Yönelik Söylemin İdeolojik İnşası: Cuma Hutbeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Irmaklı, Mustafa. “Hassas Vicdanlar ve Mümin Yürekler”. Diyanet Aylık Dergi 387 (Mart 2023), 8-9.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. Ürdün: Beytü’lEfkâri’d-Düveliyye, Birleşik Baskı, 2005.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvinî. Sünen-i İbn Mâce. elKütübü’s-Sitte, Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde. Haz. Sâlih b. Abdulazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Kaan, Enver Osman. “Doğal Olaylara Doğru Bakış”. Diyanet Aylık Dergi 387 (Mart 2023), 12-15.
• Kalaycı, Mehmet. “Eşarilik”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 395-422. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʻtezile Kelâmında Tabiî Nedensellik Düşüncesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tez, 2014.
• Karademir, Hasan Basri. Hutbelerde Okunan Ayetlerin Bağlamsal Yönden Tahlili. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Karahan, Fatma Bayraktar. Dua ve Kader. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Karahan, Fatma Bayraktar. “Mâtürîdî’de Hikmet-Bilgi İlişkisi”. Disiplinler Açısından Hikmet Kavramı. 241-258. Ankara: Astana Yayınları, 2023.
• Karaman, Fikret. “Deprem ve Tevekkül Üzerine Bir Değerlendirme”. Diyanet Aylık Dergi 108 (Aralık 1999), 11-12.
• Karaman, Fikret. Kelâmî Bıyutuyla Deprem ve Doğal Afetler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Karaosman, Muhammet. “Kur’ân’dan Hareketle Doğal Âfetlerin ve Salgın Hastalıkların İlâhî Bir Ceza Olarak Nitelendirilmesi Sorunu”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/3 (2020), 98-120.
• Kaya, Umut. “2017-2020 Yılları Arasında Yayımlanan Hutbelerle İlgili Bir Analiz”. Amasya İlahiyat Dergisi 17 (2021), 221-258.
• Kenar, Ceren. İslam ve Kemalizm Arasında Bir Müzakere: Cuma Hutbeleri Üzerinden Resmi İslam’a Bir Bakış. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Keskin, Mehmet. “Eş‘arîlik”. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ed. M. Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. 253-266. Ankara: Nobel, 2020.
• Keyifli, Şükrü. “Hutbe ve Vaazların Dili ve Üslubuyla İlgili Yaşanan Olumsuzluklar”. Mevzu–Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2019), 25-41.
• Kılıç, Murat. “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Devlet ile Vatandaş Arasında Bir İletişim Aracı Olarak Hutbeler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 17/35 (2017), 137-166.
• Kıylık, Mustafa Harun. “İslâm Hukukunda Doğal Âfetlerin Satım Akdine Etkisi”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS] 56 (2017), 285-305.
• Kocaman, Kasım. “Geçmişten Günümüze Dinî İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu”. Journal of International Social Research 12/63 (2019), 1258-1271.
• Kula, Naci. “Deprem ve Dini Başa Çıkma”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 234-255.
• Kur’an Yolu Meâli. Haz. Hayrettin Karaman – Mustafa Çağrıcı - İbrahim Kâfi Dönmez – Sadrettin Gümüş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Baskı, 2016.
• Kurt, Hafize Esra. Diyanet Aylık Dergi’nin Yetişkin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Küçükcan, Talip - Köse, Ali. Doğal Âfetler ve Din : Marmara Depremi Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir İnceleme. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2000.
• Malik b. Enes, Ebû Abdullah el-Asbahî el-Himyerî. Muvatta-i Mâlik. el-Kütübü’s-Sitte, Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde. Haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisâbûrî Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. elKütübü’s-Sitte, Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde, haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünen-i Nesâî. el-Kütübü’s-Sitte, Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde. Haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Okumuş, Ejder. “Tabii Afetler, Din ve Toplum -Marmara Depremi Örneği-”. İslâmî Araştırmalar 15/3 (2002), 339-373.
• Onay, Ahmet. “Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi: Diyanet İşleri Başkanlığının 1999 Yılı Hutbeleri Örneği”. İslâmî Araştırmalar 17/1 (2004), 1-13.
• Özarslan, Selim. “Doğal Afetler Karşısında Din ve Diyanet Hizmetleri (Doğal Afetlere / Musibetlere Yönelik Düşünceler)”. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri 12-16 Ekim 2009 Ankara. 2/469-480. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Özarslan, Selim. Günah Musibet İlişkisi Üzerine. Ankara: Nobel, 2012.
• Özarslan, Selim. “Kovid 19 Küresel Salgınının Düşündürdükleri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/38 (2021), 63-88.
• Özbolat, Abdullah. “Hutbelerde Söylem Değişimi -Diyanet Hutbeleri Örneği-. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/29 (2014), 662-679.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2014.
• Özdemir, Metin. İlâhî Adalet ve Rahmet Penceresinden Kötülük ve Musibetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Özdemir, Metin. “Mu‘tezile’de Şer/Kötülük Problemi”. Usûl ve Esaslarıyla Mu‘tezile’ye Giriş. Ed. Ömer Türker - Yusuf Cengiz. 366-395. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Özdemir, Metin. “Mâtürîdî’nin Kötülük Problemine Yaklaşımı”. Mâtürîdî nin Düşünce Dünyası. Ed. Şaban Ali Düzgün. 380-424. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Özen, Emine Şefika. 2019-2020 Yılları Arasında Cuma Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Değerlendirilmesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Özmen, Bülent. “Deprem Gerçeği ve Türkiye”. Diyanet Aylık Dergi 387 (Mart 2023), 18-19.
• Salman, Yüksel. “Dinî Yayıncılık Bağlamında Başkanlık Yayınları”. Diyanet Aylık Dergi 300 (Ankara: Diyanet İşleri Başkalığı Yayınları, 2015), 10.
• Sancar, Faruk. “Afetlerle Mücadelede İnancın Yeri”. SETA Perspektif 367 (Mayıs 2023), 1-6.
• Suna, Mehmet. Günümüz Cuma Hutbelerinin Toplumu Eğitmedeki Etkileri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Şahin, Selin. Din Siyaset İlişkilerine Yönelik Yaklaşımlar Çerçevesinde Diyanet Gazetesi ile İslamcı Dergilerin Mukayesesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Şahiner, Mevlüt. Camilerde Hutbe ve Diyanet İşleri Başkanlığı Kayseri İl Müftülüğü Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Tahriç ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Şık, Mehmet Sırrı. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 2008-2011 Yıllarında Hutbelerde Kullanılan Hadislerin Değerlendirilmesi: Diyarbakır-Batman ve Mardin İlleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Taşan, Yusuf. Dini Tebliğde Hutbe’nin Yeri ve Hz. Peygamber’in Hutbe Tarzı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünen-i Tirmizî, el-Kütübü’s-Sitte, Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîf içinde, Haz. Sâlih b. Abdülazîz. Arabistan: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Tok, Nuri. Kur’ân’da Sünnetullah ve Helak Edilen Kavimler . Samsun: Etüt Yayınları, 1998.
• Üçer, Cenksu. “Diyanet İşleri Başkanlığı ve Dinî Söylemi -Diyanet Gazetesi ve Diyanet Aylık Dergi Başyazıları Örnekleminde-”. İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi 14 (2021), 23-104.
• Üçer, Cenksu - Çelebi, Hatice Kübra. “Diyanet Aylık Dergi ile Başyazılarının Gündem Konuları ve Başyazılarda Yer Verilen Kur’an Ayetleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Journal of Analytic Divinity International Refereed Journal 5/2 (Haziran 2021), 134-172.
• Üçer, Cenksu- Zoba, Büşra. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Süreli Yayınlarından Diyanet Gazetesi ve Diyanet Aylık Dergi Başyazılarında Hadisler”. Journal Of Analytic Divinity 6/2 (Aralık 2022), 220-283.
• Üstün, Yakup. “Deprem Üzerine”. Diyanet Gazetesi (Kasım 1976), 69-70.
• Üzüm, İlyas. “Musibetler Karşısında Müslümanca Duruşun Sacayakları: Tedbir, Takdir, Tevekkül”. Diyanet Aylık Dergi 282 (Haziran 2014), 17-19.
• Yaman, Ahmet. “Alın Teri ve Kömür Tozuyla Karılan Şehitlik Harcı”. Diyanet Aylık Dergi 282 (Haziran 2014), 13-16.
• Yaran, Cafer Sadık. Kötülük ve Teodise. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Yaşar, Mehmet. Günümüz Cuma Hutbelerinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yaşar, Mehmet. “İmam-Hatiplerin Kendi Hutbelerini Okuması”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007). 1/474-480. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Yaşaroğlu, Kamil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 93-107.
• Yıldız, Ece Han Genç. The Presidency of Religious Affairs, Women, and Politics in Turkey: 1968-2014. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Yılmaz, Mehmet Nuri. “Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Nuri Yılmaz: Takdire Karışamayız, Ancak Tedbirli Olmak Zorundayız”. Diyanet Aylık Dergi 105 (Eylül, 1999), 12.
• Yüksel, Mücahit. “İslam Tarihinde Vuku Bulan Doğal Afetler, Salgınlar, Kıtlıklar ve Buna Karşı Müslümanların Tutumu”. Olağandışı Dönemlerde Ahlak ve Vicdan Ekseninde Değişim, Süreklilik ve Sürdürülebilirlik. 1/275-293. Konya: Türkiye İmam Hatipler Vakfı Yayınları, 2021.
• Yüner, Recep. Mu’tezile ve Ehl-İ Sünnet Ekollerine Göre Allah’ın Adaleti Meselesi (Doğal Felaketler Ve Izdıraplar Bağlamında). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Zengin, Halise Kader. “Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası)”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu -II (30 Mart - 01 Nisan 2012, Ankara) . 2/125-130. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.