Republican Ideology, Historiography, and Islam: An Analysis in the Context of M. Şemsettin Günaltay, Zâkir Kâdirî Ugan, and Mustafa Kemal

Yıl 2024, , 1 - 24, 31.07.2024

Aynur Singin

https://doi.org/10.54122/umde.1443282

Öz

This article examines Islamic historiography in the context of the Republican ideology's Turkish history thesis project by examining the perspectives of three key figures: Mustafa Kemal Atatürk, Zâkir Kâdirî Ugan and M. Şemsettin Günaltay. The change from a cosmopolitan state structure to a nation-state system was realized in the process that led from the Ottoman Empire to the Turkish Republic. Therefore, a new historical account of the legacy and historical context that would provide the recently installed political government its strength was required. Within this context, among political figures and scholars, there have been intense debates on how to approach Islamic ideas, particularly Islamic history. The discussion between Mustafa Kemal and Ugan was the most striking instance of this argument. While Ugan appears to have focused on the topic along the axis of traditional historiography, Mustafa Kemal believed that Islamic thinking and history should be analyzed from a nationalist viewpoint on a logical, secular, and laicist ground. The difference of opinion between these two figures has created a deep crisis. This dilemma was partially solved when Günaltay was given the task of writing the section on Islamic history. Günaltay makes Turks the subject of world history in his studies and views Islam as a transitional phase rather than a crucial turning point. Additionally, he argues that the Turks constructed a unique "Turkish Islam" which is distinct from Islam in Arab and Iranian contexts. The most striking sub-headings of Günaltay's new interpretation of Islam were determined as “the conception of an absolute God, a determinist view of the universe, a prototype of a free human being, and a religion, morality and legal system whose source is reason”.

Anahtar Kelimeler

History of Contemporary Turkish Thought, Turkish History Thesis, Atatürk, Zâkir Kâdirî Ugan, M. Şemsettin Günaltay, Islamic Historiographying, Republican Ideology

Cumhuriyet İdeolojisi, Tarih Yazıcılığı ve İslâm: Mustafa Kemal, Zâkir Kâdirî Ugan ve M. Şemsettin Günaltay Bağlamında Bir İnceleme

Öz

Bu makale, Cumhuriyet ideolojisinin Türk tarih tezi projesi kapsamında İslâm tarihi yazıcılığına odaklanarak meseleyi Mustafa Kemal Atatürk, Zâkir Kâdirî Ugan ve M. Şemsettin Günaltay olmak üzere üç aktörün yaklaşımları etrafında mercek altına almaktadır. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e evrilen süreçte kozmopolit bir devlet yapısından ulusal ölçekte bir devlet sistemine geçiş gerçekleşmiş böylece yeni kurulan siyasî rejimin kendisine yaslanarak güç devşireceği tarihsel arka plan ve mirasa dair yeni bir tarihsel anlatıya ihtiyaç duyulmuş, bu çerçevede İslâm düşüncesinin hususen İslâm tarihinin nasıl ele alınması gerektiği noktasında siyasî aktörler ve aydınlar arasında yoğun tartışmalar yaşanmıştır. Bu tartışmanın en canlı örneği, Mustafa Kemal ile Ugan arasında gerçekleşmiştir. Mustafa Kemal, İslâm düşüncesi ve tarihinin rasyonel, seküler ve laik bir zeminde ulusalcı bir perspektiften değerlendirilmesi gerektiğini düşünürken Ugan ise geleneksel tarih yazıcılığı ekseninde konuya eğilmiş görünmektedir. Bu iki aktör arasındaki fikir ayrılığı derin bir kriz ortaya çıkarmış, bunun üzerine İslâm tarihi ile ilgili bölümü yazmakla Günaltay görevlendirilerek mezkûr sorun belli bir ölçüde çözüme kavuşmuştur. Nitekim İslâm düşüncesi ve tarihinin nasıl yazılması gerektiği konusunda Günaltay, Mustafa Kemal ile müşterek bir paydada buluşarak yaptığı çalışmalarda Türkleri dünya tarihinin öznesi kılmakta, İslâm’ı önemli bir dönüm noktası değil bir geçiş evresi olarak görmekte, Türklerin Arap ve İran’dan farklı olarak kendine mahsus bir “Türk İslâm”ı inşa ettiğini öne sürmektedir. Günaltay’ın yeni İslâm yorumunun en dikkat çekici alt başlıkları ise “tenzihî Tanrı tasavvuru, determinist bir evren görüşü, özgür bir insan prototipi ve kaynağı akıl olan bir din, ahlâk ve hukuk sistemi” olarak tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk Düşünce Tarihi, Türk Tarih Tezi, Atatürk, Zâkir Kâdirî Ugan, M. Şemsettin Günaltay, İslâm Tarihi Yazıcılığı, Cumhuriyet İdeolojisi

Kaynakça

• Altun, Fahrettin. “M. Şemsettin Günaltay”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: İslâmcılık VI, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002), 160-173.
• Ayrancı, İlhami. “Cumhuriyet Döneminde Yapılan İlk Resmi İslam Tarihi Çalışmaları (Tarih II Ortazamanlar Ders Kitabı Örneği)”. Dinî Araştırmalar 17/45 (2014), 115-136.
• Baltacı, Halil. “Bir Osmanlı-Cumhuriyet Aydını Olarak M. Şemseddin Günaltay’ın Tasavvuf ve Tarîkatlara Yaklaşımı”. Bir Din Aydını Profili M. Şemsettin Günaltay, (2016), 270-299.
• Copeaux, Etienne. Türk Tarih Tezi’nden Türk İslâm Sentezine. çev. Ali Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Çetinkaya, Bayram Ali. Türkiye’nin Modernleşmesi Sürecinde Şemseddin Günaltay. İstanbul: Araştırma Yayınları, 2003.
• Er, Hamit. İstanbul Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası Hoca ve Yazarları. İstanbul: İslâm Medeniyeti Vakfı, 1993.
• Ergün, Ragıp. Tek Parti Döneminde Sosyal Darwinizm. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2023.
• Ersanlı, Büşra. İktidar ve Tarih: Türkiye’de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu (1929-1937). İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Abbasoğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükselişinde Türklerin Rolü”. Belleten 6/23-24 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1942), 177-205.
• Günaltay, M. Şemsettin. “İbn Sînâ Milliyeti Hayatı ve Kültürü”. Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbn Sînâ: Şahsiyeti ve Eserleri Hakkında Tetkikler. (İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1937), 5-29.
• Günaltay, M. Şemsettin. “İslâm Dünyasının İnhitatı Sebebi Selçuk İstilası mıdır?”. İkinci Türk Tarih Kongresi: Kongrenin çalışmaları, kongreye sunulan bildiriler 1937. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1943), 73-88.
• Günaltay, M. Şemsettin. “İslâm Medeniyetinde Türklerin Mevkii”. Birinci Türk Tarih Kongresi: Konferanslar ve Müzakere Zabıtları. (Ankara: Maârif Vekâleti, 1932), 289-307.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Mezopotamya Sümerler Akatlar Gutiler Amürüler Kassitler Asurlular Mitanniler İkinci Babil İmparatorluğu”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri. İstanbul: Akşam Basımevi, 1934.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Selçukluların Horasan’a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasal Sosyal Ekonomik ve Dinî Durumu”. Belleten 7/25, 26, 27 (1943), 59-99.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Suriye ve Palestin”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri. İstanbul: Akşam Basımevi, 1934.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Türk Feylesofu Farabi: Hayatı Âsârı ve Mesleki”. DEFM 1/2 (Mart 1338/1922), 31-56.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Türk Feylesofu Farabi: Hayatı Âsârı ve Mesleki”. DEFM 2/2 (Mayıs 1338/1922), 93-127.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Türk Tarih Tezi Hakkındaki İntikatların Mahiyeti ve Tez’in Kat’i Zaferi”. Türk Tarih Kurumu-Belleten 2/7-8, (I. Teşrin 1938), 337-365.
• Günaltay, M. Şemsettin. “Türklerin Ana Yurdu ve Irkı Meselesi”. Tarih Dersi Semineri (1937), 3-13.
• Günaltay, M. Şemsettin. Atatürk’ün Tarihçiliği ve Fahri Profesörlüğü Hakkında Bir Hatıra. İstanbul: Maarif Basımevi, 1959.
• Günaltay, M. Şemsettin. Maziden Atiye. Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1339/1921.
• Günaltay, M. Şemsettin. Mufassal Türk Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1338-1340.
• Günaltay, M. Şemsettin. Türk-İslâm Tarihine Eleştirel Bir Yaklaşım. Haz. Ahmet Gökbel-Dursun Ali Aykıt. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Güner, Osman. “Ugan, Zâkir Kâdirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 62/44-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Güner, Osman. “Zâkir Kâdirî Ugan’ın Hadis Sistematiğine Yönelik Eleştirilerinin Tahlil ve Tenkidi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2004), 65-94.
• Güneş, Merdan. “Din, Bilim ve Siyaset Ekseninde Geri kalmışlık tartışması: Şeyhülİslâm Mustafa Sabri’nin Bakış Açısıyla Farah Antun-Muhammed-Abduh Polemiği”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 25/49 (2020/2), 1-55.
• İğdemir, Uluğ. “Türk Tarih Kurumu Genel Müdürü Uluğ İğdemir’in 80. Doğum Günü Töreninde Yapılan Konuşmalar”. Belleten 43/170 (Nisan 1979), 523-535.
• İğdemir, Uluğ. Cumhuriyet’in 50. Yılında Türk Tarih Kurumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1973.
• İğdemir, Uluğ. Yılların İçinden. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1976.
• İnan, Afet. “Atatürk ve Tarih Tezi”. Belleten 3/10, 244-245.
• İnan, Afet. Atatürk’ten Hatıralar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1950.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Müslüman-Türk Hukuku ve Dini”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri. No.34 (1932), 33-49.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Müslüman-Türk Hukuku ve Dini”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri 3/2 (1932), 1-45.
• Kara, İsmail. Resimli Cumhuriyet Din Kitabı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2023.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi 2. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Karagözoğlu, Gülşen ve vd. “Zâkir Kadiri Ugan ve İslam Tarihine Dair Tercümeleri”. Usûl: İslam Araştırmaları 23, (2015), 161-188.
• Karagözoğlu, Gülşen. Zâkir Kâdirî Ugan’ın Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve İslâm Tarihi Çalışmalarındaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2015.
• Koşay, Hamit Zübeyr. “Zâkir Kadiri Ugan: 1878-1954”. Türk Yurdu 239 (1954), 428-430.
• Mustafa, Muhammed Allam. “Zâkir Kadiri Ugan Cenapları”. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri (23-26 Mayıs), (1996), 435-438.
• Oral, Atilla. Atatürk’ün Sansürlenen Mektubu. İstanbul: Demkar Yayınevi, 2011.
• Özkul, Yunus Emre. “Akademik Literatürde Türk Tarih Tezi Sorunsalı”. İzmir Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2019), 38-50.
• Singin, Aynur. Bugünü Geçmişe Yansıtmak: Türk Tarih Tezi’nde Yeni Bir İslâm Yorumu Arayışı: 1932-1937. İstanbul: İLEM Yayınları, 2023.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “Aryan Teorisi ve Türk Tarih Tezi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2/6 (2015), 1-27.
• Şahin, Kamil. “Mehmet Şemsettin Günaltay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/286-288. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Şahin, Ümit. Şemsettin Günaltay’ın Başkanlığı Döneminde Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Çalışmalar (1941-1961). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tarih I: Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Tarih II: Ortazamanlar. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Tarih III: Yeni ve Yakın Zamanlarda Osmanlı-Türk Tarihi. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Tarih IV: Türkiye Cumhuriyeti. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Türk Tarihinin Ana Hatları Methal. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Türk Tarihinin Ana Hatları. İstanbul: Devlet Matbaası, 1930.
• Ugan, Azat. “Prof. Zâkir Kadiri Ugan (Ölümünün Üçüncü Yıldönümü Münasebetiyle)”. Kırım Dergisi 9-12 (1957), 318-320.
• Ugan, Zâkir Kâdirî. “Eski Türk Dinine Dair Umay Âlihesi”. Türk Yurdu 7-26/39(233), (Mart 1931), 17-21.
• Ugan, Zâkir Kâdirî. “Türk Tarihinin Ana Hatları Nam Eser-i Celîl’e Dair Bazı Mülahazalarım”. Türk Tarih Kurumu Arşivi, Türk Tarihinin Ana Hatları Koleksiyonu (TTAH) 9/21, (Tarih Yok), 1-72.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Türk Kozmogonisi, Türk Mitolojisi, Türk Hikmeti, Teknik Tefekkür”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri 41, 1932.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Türk Mistisizmini Tetkike Giriş”. Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri 2/32, 1934.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türk Tefekkür Tarihi I. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1932.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türk Tefekkür Tarihi II. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1934.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2005.
• Yıldırım, Ercan. “Kemalizm ve Türkçülük Arasında Şemseddin Günaltay’ın İslâmcılığı”. Umran Dergisi 235 (2014), 1-15.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “İslâm Menâbiinde Şamanlık”. DİFM 21, (Kânunuevvel-1931), 36-58.