İctihaddan Taklide Evrilmenin En Ağır Bedeli: Mezhep Taassubu

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 1, 33 - 63, 30.12.2018

Merter Rahmi Telkenaroğlu

Öz

Mezhep, yetkin bir hukuk adamının nassları yorumlarken izlediği yöntem ve kuralların bütünüdür. Bu terim müçtehidin hem usûlü hem de bu
usûl sonucunda ulaştığı hükümlerin tümüne verilen addır. Taassup kavramı ise, İslam siyaset edebiyatında özel bir yeri olan “asabiyet” kelimesinden
türemiştir. Asabiyet; kolektif aksiyon gücünü ve kişilerin aidiyet duygusuyla mensup oldukları sosyal gruba yardım etme eğilimidir. Buna göre asabiyet soydaşlık ile kazanıldığı gibi insanları birbirine kaynaştıran her tür ilinti ile de teşekkül edebilir. İslami literatürde de “asabiyet” sadece kabilecilik
için kullanılmamış, her türlü fanatiklik bu kapsamda değerlendirilmiştir. İlk
asırlarda İslam âlimlerinin delillerden hüküm çıkarma konusunda gösterdikleri olağanüstü gayret mezheplerin ortaya çıkmasından bir süre sonra
yerini taklide bırakmıştır. Belli bir müctehidi taklit etme ve mezhep bağlılığının hukuk güvenliği, adli istikrar ve hükümlere ulaşmada pratik kolaylıklar sağladığı bir gerçekse de bünyesinde “mezhep taassubu” gibi gizli bir
tehlikeyi barındırdığı da inkâr edilemez. Nitekim hüküm çıkarma melekesinin kaybolması ve fıkhın tek mezhep üzerinden öğretilmeye başlanması çok
geçmeden bağnazlık düzeyinde mezhep müntesiplerini ortaya çıkarmıştır.
Sözünü ettiğimiz bağnaz tutum elbette salt düşünce zemininde kalmamış,
tarafların kendilerine özgürlük alanı açarak karşıt mezhepleri baskılama
girişimlerini de bir şekilde motive etmiştir. Bu bağlamda, devlet adamlarının ele geçirdikleri siyasi nüfuzu tabi oldukları mezhep lehine kullanmaları, bazı müelliflerin birbirleri hakkında ilmin mehabetine sığmayan sözler
sarf etmeleri, muhalif mezhep görüşlerine ait kitapların yakılması, mezhebi ve kurucusunu övmede aşırıya gitme ve bu uğurda hadisler uydurma, fiziksel çatışmalar, kimi bilim adamlarının muhaliflerince işkence ve sürgünlere maruz bırakılması (mihan), mescit ve medreselerin mezhep temelli ayrışması ve benzeri vakalar mezhep taassubunun tarih içinde görülen bazı
olumsuz tezahürleridir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hukuk, Tarih, Mezheb, Taassub

The Heaviest Price of Evolution from Ijtihad to Taqlid: Sectarian Bigotry

Öz

The Mazhab is a whole of methods and rules that a competent lawman follows in interpreting the nass. This term is a name given to all of the provisions reached by the mujtahid as a result of this procedure. The term taassub is derived from the word asabiyya which has a special place in Islamic political literature. Asabiyya is a tendency to help the social group to which they belong with the collective action force and the sense of belonging. As such, asabiyya can be formed by any kind of correlation that fuses people together as it is acquired by consanguinity. In Islamic literature, asabiyya was not only used for tribalism, but all kinds of fanaticism were evaluated in this context. In first centuries, extraordinary efforts of Islamic scholars to make judgments out of adilla left its place to taqlīd after the emergence of the sects. It cannot be denied that a certain mujtahid’s taqlīd and sectarian loyalty provide practicality in terms of legal security, judicial stability, and access to provisions it is also undeniable that it has a hidden danger such as sectarian taassub (bigotry). As a matter of fact, the loss of the ability to take action and teaching of jurisprudence through a single sect soon produced sectarian counterparts at the level of bigotry. Sectarian bigotry we mentioned did not remain on the ground of mere thought, but somehow motivated the attempts of the parties to open up an area of freedom for themselves and suppress the opposing sects. In this context, use of political influence of the statesmen in favor of the sect they belong to, the words of some of the authors that do not fit in the honor of knowledge about each other, burning of books containing other sectarian views, to over-praise a sect and its founder and to make-up hadiths for this cause, physical fights, torture and exile of some scientists (mihan), separation of masjids and madrasas based on sectarian differences and some other negative manifestations of the sectarian taassub seen in history.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Law, History, Mazhab, Taassub (Bigotry)

Kaynakça

• Abduşşekur, Ahsen. “Bağdat’ın Düşüşü”, İslam Düşüncesi Tarihi. Trc. Ahmet Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Akgündüz, A. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Akoğlu, M. “Büveyhîler’in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname 17/2 (2009/2): 123-138.
• ‘Allâl, Hâlid Kebîr. et-Ta’assubu’l-mezhebî fi’t-târîhi’l-İslâmî. Cezair: Müessesetu Künuzi’l-Hikme, 2009.
• Âmidî, Seyfuddîn Ebu’l-Hasen Alî b. Ebî Alî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrut, 1405/1985.
• Aydın, M. Â. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2001.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye Şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. 1420/2000.
• Azimli, M. “İlk Şii Halife Ubeydullah El-Mehdi Ve Fatimi Halifeligi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2005): 59-73.
• Bağdâdî, Dâvûd b. Süleymân. Eşeddü’l-cihâd fî ibtâli da‘va’l-ictihâd (Mezheblerin Doğuşu ve İctihad Tartışması içinde). Der. Şükrü Özen. İstanbul, 1987.
• Bozkurt, N. “Medrese”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 28: 323-327. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Büyükkara, M. A. “Mezhep ve Mezhepçilik”. İlahiyat Akademi Dergisi 4/5, (2017): 1-10.
• Câmi’atü’l-medîneti’l-âlemiyye. Târîhu’t-teşrî’. B.y, 2008.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cessâs, Ebu Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl, thk. Uceyl Câsim en-Nesemî. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1994/1414.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. Thk. Ahmed Abdülgafur Attar. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1407/1987.
• Cihan, A. Osmanlı’da Eğitim. İstanbul: 3F Yayınevi, 2007.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdulazîm Mahmûd ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Cüveynî, Ebü'l-Meâli Rüknüddin Abdulmelik. el-İctihad, thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Züneyd. Beyrut: Dâru’l-kalem, 1408/1987.
• Çakan, İ. L. Hadis Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1991.
• Çelenk, M. “Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri”. Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2014) 4: 7-35.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2001.
• el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1404-1427/1984-2006.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe: Hayâtühû ve Âsâruhû Ârâuhû ve Fıkhuhû. Kahire: Dâru’l-fikr, ts.
• Emiroğlu, İ. Klasik Mantığa Giriş, Ankara: Elis Yayınları, 2014.
• Ergüven, Ş. “Zahiriliğin Büyük İmamı İbn Hazm: Hayatı ve Eserleri”. İslami İlimler Dergisi 3/1 (2008): 175-197.
• Eşkar, Ömer Süleyman. Târîhu’l-fıkhi’l-İslâmî. Amman: Dâru’n-nefâis, 1412/1991.
• Fayda, M. “Taberî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 39: 314-318. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Firûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. El-Kâmûsu’lmuhît. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1426/2005.
• Ğâveci, Vehbî Süleymân. Ebû Hanîfe en-Nu’mân. Dımaşk: Dâru’l-kalem. 1420/1999.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. El-Mustasfâ min usûli’l-fıkh. Mısır, 1324/1915.
• Hamevî, Şihabüddin. Mu’cemül-üdebâ. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Eş-Şâfiî, Hasen. Âmidî ve ârâuhü’l-kelâmiyye.Kahire: Dâru’s-selâm, 1418/1998.
• El-Bağdâdî, Hatîb. Târîhu Bağdâd. Thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1997.
• Herevî, Ebu Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, 1422/2001.
• İnternet. Erişim: 18.06.2012. http://www.karacaahmet.com/ibni-haldunun-hayati-ve-dusunceleri/ibni-haldunda-toplumsal-degisim-ve-ekonominin-rolu-.htm.
• Huveyzî, Abdu Alî b. Cumu’a. Tefsiru Nûri’s-sekaleyn. B.y: Merkez-i tahkîkât-ı ulûm-i İslâmî, 1382.
• ‘Inân, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1417/1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1412/1992.
• İbn Ebi’l-izz, Ebü’l-Hasen Sadruddîn. Şerhu’l-akîdeti’t-Tahâviyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle. 1417/1997.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. B.y: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, Hicri/2002.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. El-Mukaddime (Dîvânü’l-mübtedei ve’l-haber). Beyrut: Dâru’l-fikr, 1408/1988.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. El-Bidâye ve’n-nihâye. Dâru’l-fikr, 1407/1986.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır. Riyâd. 1424/2003.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Ğarîbü’l-hadîs. Bağdat: Matba’atü’l-ânî, 1397/1976.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Mâze, Ebü’l-Meâlî Bürhânüddîn Mahmûd b. Ahmed. El-Muhîtu’l-bürhânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. El-Bahru’r-râik Şerhu Kenzi’d-dekâik. B.y.: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî. Zeylü tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymin. Riyad: Mektebetü’l-ubeykân, 1425/2005.
• İbnü’l-‘Adîm, Ömer b. Ahmed b. Hibetullâh. Buğyetü’t-taleb fî Târîhi Haleb. B.y.: Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Ğarîbü’l-hadîs. Thk. Abdülmu’ti Emin Kal’aci. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• İbnü'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Alî. el-Mevzûât. Thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: el-Mektebetü’s-selefiyye, 1966-1968.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü'l-Esîr, Ebü'l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs. Thk. Mahmûd Muhammed Tanahi. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dâru’s-sadr, ts.
• İbnü’l-Kattân, Ebû Muhammed Hasen b. Alî el-Merâkişî. Nuzumü’l-cümân li tertîbi mâ selefe min ahbâri’z-zamân. B.y.: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, ts.
• Kâdî ‘Iyâz, ‘Iyâz b. Mûsa Ebü’l Fazl el-Yahsûbi. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. hşy. Muhammet b. Tavit Tanci. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye. Mağrib: Matbaatü Fudâle, 1965.
• Kal’acî, Muhammed Ravvâs ve Hâmid Sâdık Kuneybî. Mu’cemu lüğati’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis. 1408/1988.
• Kara, S. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Kahraman, H. “Hadis Şerhinde Mezhep Faktörü”. Usûl İslam Araştırmaları 7 (2007): 7-34.
• Karaman, H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Kaya, A.“Mihne Hadisesi ve Hadis İlmine Etkileri Bakımından Mihne’nin Sonuçları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2015): 7-32.
• Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ. El-Külliyyât. thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısri. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1998/1419.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkhu Ehli’l-Irâk ve hadîsühüm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Kinânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed İbn ‘Arrâk. Tenzihü’ş-şeriati’l-merfûa ani’l-ehâdîsi’ş-şenîati’l-Mevdû’a. II: 122. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1399.
• Kiyâ el-Herrâsî, Ebü’l-Hasen Şemsülislâm İmâdüddîn Alî b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Koca, F. “İbn Teymiyye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 20: 391-405. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Koca, F. “Mezhep”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 29: 537-542. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy. İmâmü’l-kelâm fîmâ yete’alleku bi’l-kırâeti halfe’l-imâm. B.y.: Matbaatü’l-Mustafâ, 1293.
• Makdisî, Abdülğanî b. Abdülvâhid. Mihnetü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. hk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. Cize: Hecr li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1407/1987.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü Medbûlî. 1411/1991.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed. el-Hıtat. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Mert, M. “Kelamî Tartışmaları Kur’ân Ayetleriyle Temellendirmenin İçerdiği Sorunlar”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2002): 215-220.
• Münîf, Abdulmuhsin b. Muhammed. Ahkâmu’l-imâm ve’l-itimâm fi’s-salât. Beyrut: Yayıncı, 1410/1989.
• Narol, S. Mezhebi Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri. Ankara: Fecr Yayınları 2016.
• Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Muhammed b. Şeref. Ravdatü’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn. Dımaşk: Yayıncı, 1412/1991.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1420/2000.
• Saffâr, Muhammed b. el-Hasen. Besâiru’d-derecât. Tahran: Matbaatü’l-Ahmedî, 1404.
• Sallâbî, Alî Muhammed. Devletü’l-Muvahhidîn. Amman: Dâru’l-beyârık, 1998.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıu’l-edille fi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1999.
• Shahavatov, Sabuhi. “Tefsirde Mezhep Refleksli Aşırılık (İbn Furât Örneği)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2014): 243-255.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Tabakâtü’ş-şâfi’iyeti’l-kübrâ. B.y.: Hecr li’t-tıbâa, 1413.
• Sülemî, ‘Iyâz b. Nâmî. Usûlü’l-fıkh ellezî lâ yese’u’l-fakîhe cehlühû. Riyad: Dâru’t-tedmüriyye, 1426/2005.
• Şâfiî, Ebu Abdullah Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘ilmiyye, ts.
• Şa‘rânî, Abdulvahhâb b. Ahmed b. Alî. el-Mîzânu’l-kübrâ. B.y.: Yayıncı 1318/1900.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-İ’tisâm. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1412/1992.
• Şerkâvî, Abdurrahman. İbn Teymiyye: el-Fakîhü’l-muazzeb. Kahire: Dâru’ş-şürûk, 2008.
• Şîrâzî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Alî. Şerhu’l-Lümâ’. Thk. Abdülmecid Türki. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî. 1408/1988.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Meâlimü usûli’d-dîn. Lübnan: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Alî. Keşşâfü Istılâhâti’l-fünûn. Nşr. Refik el-Acem. thk. Ali Dahruc. trc. Corc Zeynati, Abdullah Halidi. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1417/1996.
• Telkenaroğlu, M. R. Öncelikler Fıkhı. Konya: Menba Yayınları, 2011.
• Turan, Ö. Medeniyetlerin Çatıştığı Nokta: Ortadoğu. İstanbul: Acar Matbaacılık, 2003.
• Ömer Râcih, Şeyh İbrâhîm. “et-Ta’assubu’d-dînî fi’l-karni’r-râbi’ ve’l-hâmisi’l-hicriyyeyn fi’l-Endelüs”. Mecelletü’l-câmi’ati’l-İslâmiyye 24/26 (2016).
• Özafşar, M. E. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka planı: Mihne Olayı ve Haşeviyye Olgusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Özaydın, A. “Kündürî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 26: 554-555. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Özdemir, M. “Endülüs”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 11: 211-225. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Öztürk, M. “Hz. Ali ve Hz. Fatıma’ya Nisbet Edilen Mushafların Mahiyeti”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006): 15-38.
• Üzüm, İ. “Mezhep”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 29: 526-532. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Yaman, A. Siyaset ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Yavuz, A. Ö. “Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluş Devrinde Mezhep Politikaları”. Bilimname 34/2 (2017): 511-532.
• Yücesoy, H. “Mihne”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 30: 26-28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. B.y.: Dâru’l-hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin el-Esed. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed.Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1413/1993.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâki. Şerhu’z-Zürkânî ‘alâ Muvattai’l-İmâm Mâlik. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.