İnsanın Ceza ve Mükâfatı Hak Ettiği Kuramının Teolojik Analizi: Mu‘tezile’nin “İstihkak” Teorisi

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 39 - 76, 30.07.2021

Bayram Çınar

https://doi.org/10.5281/zenodo.5148266

Öz

İnsan sorumluluğu, “istihkâk” teorisinin en temel bileşenidir. Zira insan sorumlu değilse bir tekliften söz etmeye imkân yoktur. Bu sorum- luluğun bilişsel kaynağı akıl ve iradedir. Din ise söz konusu bu sorumlulu- ğun epistemolojik kaynağını oluşturur. Diğer tüm bedensel özellikler ve bütün fiziksel olanaklar ise bir bütün olarak bu sorumluluğun ontolojik kaynağını oluşturur.
İslam kültür geleneğinde insanın sorumluluğu bir olgu olarak kabul edil- miş olmasına karşın, cennet ve cehenneme insanın kendi eylemlerinin bir sonucu olarak bir hak edişle mi gittiği konusunda ortak bir karara varılamamıştır. Farklı ekol ve mezheplerin konuya ilişkin söylemleri konuya ilişkin literatüre yansımıştır. Mu’tezile ekolü İslam fırka gelene- ğinde insanın kendi edim ve davranışları ile hak ettiği görüşünü net bir biçimde dile getirilmiştir. Bu yönüyle İslam kelam geleneğinde insanın eylemleri ile ahiretteki durumunu belirlediğini söyleyebilmemize imkân veren yegâne ekol Mu‘tezile’dir. Bu teolojik gelenek, insana Allah’ın bir potansiyel verdiği ve eylemlerinden sorumlu tuttuğunu varsayar. Buna göre insan dünyadaki yaşamında kendisine verilen potansiyel çerçeve- sinde, eylemlerde bulunarak ahirete hazırlanır. Allah’ın insana bu yolcu- luğunda dini olarak rehberlik edecek her türlü donanımı yarattığı, böy- lece insana haksızlık edilmediğini teolojik olarak öngörür. İslam kelam geleneğindeki diğer ekollerin ise Mu‘tezile dizeyinde bir hak edişten söz ettikleri söylenemez. Bu ekollerden Eş‘arî ve Mâturîdî mezheplerinin ko- nuya ilişkin teolojik yorumları kesb kavramı çerçevesinde olmuş, fakat asla Mu‘tezile’nin istihkak söylemi düzeyine ulaşamamıştır. Çalışmamız, Mu‘tezile’nin konuya ilişkin teolojik düşüncesinin bir sonuç cümlesi olan “hak etme” teorisinin zihinsel kaynağı ve kökenini irdelemeye ilişkindir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu‘tezile, İstihkak, İnsan sorumluluğu, İnsan iradesi

The Theological Analysis of the Human’s Penalty and Their Award- ing Theory: Mu‘tazila’s “İstihqâq” Theory

Öz

Human responsibility is the most fundamental component of the “reward and punishment” theory. Because if a person is not responsible, it is not possible to talk about a proposal. The cognitive source of this responsibility is reason and will. Religion is the epistemological source of this responsibility. All other physical possibilities constitute the ontological source of this responsibility as a whole.
Although human responsibility is accepted as a fact in the tradition of Islamic culture, there is no consensus on whether people go to heaven and hell as a result of their own actions. The discourses of different schools and sects on the subject have been reflected in the literature on the subject. The school of Mu'tazila has clearly expressed the view that people deserve the result obtained by their own actions and behaviors in the tradition of the Islamic sect. In the Islamic theological tradition, the only school that allows us to say that man's actions determine his condition in the hereafter is Mu‘tazila. This theological tradition assumes that God gives man a potential and holds him responsible for his actions. Man prepares for the hereafter by acting within the framework of the potential given to him in his life in this world. It theologically predicts that God has also created the elements that will guide people in this journey, so that human beings are treated with justice.
Our study, as a concluding statement, aims to examine the mental origin of the theory of “reward and punishment theory” within the Mu‘tazila sect.

Anahtar Kelimeler

Theology, Mu‘tazila, “Reward-Punishment” Theory, Human responsibility, Human will.

Kaynakça

• Abdulkerim Osman. Nazariyyetu’t-Teklif (Erau’l Kâdî Abdulcebbâru’l-Kela- miyye). Beyrut: Muessesetu’r- Risâle, 1971.
• Abrahamov, Binyamin. “Gazali’nin Nedensellik Teorisi”. çev. Yaşar Türk- ben. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 2/1 (2009), 115–141.
• Çağlayan, Harun. “Teklif Karşısında Çocukların Dünya ve Ahiretteki Du- rumu”. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014), 37–60.
• Cahız, Ebu Osman Amr b. Bahr el-. Resâilu’l-Cahız. thk. Abdüsselam Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu Hâncî, 1964.
• Çınar, Bayram. “‘Bu Ümmetin Mecusileri Kaderiyedir’ Hadisinin Mu’te- zilî Yorumu Bir Eş’arî Apologysi mi?” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/ (2020), 86–101.
• Çınar, Bayram. “Eş‘arî ekolünde Allah tasavvuru”. Erciyes Akademi 35/1 (2021), 79–110.
• Çınar, Bayram. “İnsanın Ceza Ve Mükâfatı Hak Etmesi Bağlamında Eş ‘arî’nin Kesb Kuramı”. Danişname 2 (2021), 127–138.
• Çınar, Bayram. “İslam Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorum- luluğu İlişkisi”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 10/21 (2020), 31–44.
• Coşkun, İbrahim. İslam Düşüncesinde İnkâr Problemi. Konya: Tekin Kitabe- vi, 2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Kitabu’t-Tarifât. ed. Gustavus Flugel. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Cuveynî, Ebu’l-Meâlî el-. el-Burhan fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdülazim ed-Dib. 2 Cilt. Devha: Câmiatu Katar, 1978.
• Ebu’l-Bekâ, Kefevî. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş-Muhammed Mısrî. Beyrut: Muessesetu’r- Risale, 1998.
• Cûşemî, Ebu Sa’d Muhassin b. Muhammed el-. Tahkiku’l-ûkûl Tashihu’l-U- sul. thk. Abdus’selam Abbas el-Vecih. Sen’a: Daru’l- Kutubu’l- Vata- niye, 2002.
• Cûşemî, Hâkim el-. er Risale fi Nasihati’l Amme. thk. Cemal eş-Şâmî. y.y. 1438/2016.
• Cüşemî, Hâkim el-. ʿUyûni’l-mesâʾil fî’l-ʿusûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahi- re: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Râzî, Fahreddin el-. Kelama Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan el-. Kitâbu’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehl-i’z-zeyğ ve’l-bid’a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye, 1955.
• Eşʻarî, Ebu’l -Hasan el-. Makalatü’l-İslâmiyyîn. thk. Helmut Ritter. Wiesba- den, 1980.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed el-. el-İktisad fi’l İtikad. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed el-. Kavâidu’l-Akâid fi’t-Tevhid. Kahire: Dâ- ru’l-Hadis, 1991.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed el-. Tehâfutu’l-Felâsife: Filozofların Tutar- sızlığı. çev. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Hasan el-Basrî. “Hasan Basri’nin Kader Hakkında Hallife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu. çev. Lütfi Doğan-Yaşar Kutluay”. Ankara Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (1954), 75–84.
• Hayyat, Ebu’l-Hüseyn el-. el-İntisar. thk. Nyberg H.S. Beyrut: Evraku’ş- Şarkiya, 1993.
• İbn Fûrek, Ebu Bekr. Mücerradü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâ- ru’s-sadr, 3. Baskı. 1414/1994.
• İbnu’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Harezmî. Kitâbu’l-fâik fî usûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung – Martin McDer- mont. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institüte of Islamic Studies, Free University of Berlin, 1386.
• İsfehânî, Ragıb. Mufredâti’l-elfazi’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan Davudî. Bey- rut-Dimeşk: Dâru’ş-Sâmiye-Dâru’l- Kalem, 2009.
• Kâdî Abdulcabbâr, el Hâmedânî. el-Muğnî. thk. Mustafa Hilmî, Ebu’l-Vefâel-Gânimî. 20 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdâ, 1962.
• Kâdî Abdulcebbâr, el- Hâmedânî. el-Mecmu’ fi’l- Muhît bi’t-Teklîf. thk. Da- niel Gimaret vd. 3. Cilt. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Kâdî Abdulcebbâr, el- Hâmedânî. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse. thk. Abdulkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vahbe, 1996.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemal. “Risâle fî hakki ebeveyi’n-nebî ʿaley- hi’s-salâtu ve’s-selâm. nşr. Ahmed Cevdet”. Resâʾil-i İbn Kemâl. 87–91. İstanbul: Matbatu İkdâm, 1316/1899.
• Koloğlu, Orhan Ş. “Ebû Hâşim El-Cübbâî’nin düşüncesinde zemmin hak edilmesi (İstihkâku’z-Zemm)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 219–244.
• Maraz, Hüseyin. Mu ‘tezile’de Mükâfat ve Cezanın Hak Edilmesi (İstihkak Teorisi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Mâturîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Mukrî, Kutbeddin Ebu Ca’fer el-Nisâbûrî. el-Hudûd-el-Mu’cumu’l-Mevzûiy li’l- Mustalahâti’l-Kelâmiyye. thk. Mahmud Yezdî Fâzıl. Kum, 1414.
• Saleh, Fauzan. The Problem of Evil In İslamic Theology A study on the Concept of Al-Qabih in Al-Qadı Abd Al-Jabbar Al-Hamadanı’s Thought. Institue of İslamic Studies-McGıll Unıversıty, Master of Arts Thesis, 1992.
• Türkeri, Mehmet. “Ahlak Felsefesi Açısından Eş’arici Ulûhiyet Anlayışı- nın Bazı Güçlükleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2004), 29–52.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım el-. Kitabu’l-Minhâc fî-Usûli’d-Dîn. thk. Sabine Sch- midtke. Beyrut: Dâru’l-Arabiyyeti’l-Ulûm, 2007.