Moğultay b. Kılıç’ın (öl. 762/1361) et-Telvîh Adlı Eserine Buhârî Şerhlerinde Yapılan Atıfların Tahlili

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 49 - 81, 31.07.2024

Ali Ramazan Arif Halil İbrahim Turhan

https://doi.org/10.54122/umde.1499743

Öz

Hadis şerhçiliği, rivayetlerin isnad ve metin açısından analiz edilip yorumlandığı bir bilgi birikim sürecidir. Geniş bir dönemi kapsayan; tahkik, tenkit ve ikmal yöntemleriyle yürütülen bu faaliyetler müstakar şerh metinlerinin teşekkülünü sağlamıştır. Bir şerhin sonraki dönem eserlerinin yazımına etkisini belirlerken kullanılabilecek en önemli veri ise atıflardır. Bir eserin alıntılama yoluyla kendisinden söz ettirmesi, onun âlimler tarafından kabul görüldüğünün bir göstergesidir. Kâhire’de yaşamış ve dönemin önemli hadis hafızlarından biri olan Moğultay b. Kılıç’ın (öl. 762/1361) Sahîhu’l-Buhârî şerhi et-Telvîh, hadis şerh literatüründe önemli bir yere sahiptir. Bu çalışma, Hanefî şârihlerce yazılan ilk şerhlerden biri olma özelliğini taşıyan et-Telvîh’in hadis şerh literatüründeki etkisini, esere yapılan atıflar üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Bu hedefle, öncelikle Moğultay’ın talebesi İbnü’l-Mülakkın’ın (öl. 804/1401), İbn Hacer’in (öl. 852/1449) ve Aynî’nin (öl. 855/1451) Buhârî şerhleri incelenmiştir. İbnü’l-Mülakkın’ın eseri ile müderris-talebe münasebetinin, İbn Hacer’in kitabıyla mezhep farklılığının ve Aynî’nin kaleme almış olduğu çalışması ile aynı mezhebe aidiyetin atıflara nasıl yansıdığı gözlemlenmiştir. Hint alt kıtası dönemi şerhlerinin incelenmesiyle de diğer hadis şerh ekollerine etkisinin boyutu ortaya konmaya çalışılmıştır. İbnü’l-Mülakkın’ın hocasından alıntılarının az olduğu ve onun eserinin adına doğrudan atıf yapmadığı, diğer iki şârihin ise farklı ifadelerle ona çokça iktibaslarda bulundukları görülmüştür. Diğer ekollerde ise Moğultay’ın referanslarına çok az rastlanmıştır. et-Telvîh’e atıfta bulunan şârihler muallak rivayetlerden isnat meselelerine, ravî kimlik bilgisinden tahrîc bilgisine, hadis metninin tespitinden siyer ve bâb başlığına kadar çok farklı konularda göndermelerde bulunmuşlardır. Bu durum Moğultay’ın hadis ilminin neredeyse tüm alanlarıyla ilgili farklı âlimlerden atıf aldığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Şerhçiliği, Moğultay b. Kılıç, et-Telvîh, Fethu’l-bârî, ʿUmdetü’l-kârî, et-Tavzîh

The Analysis of References to Mughaltay ibn Qalij’s (d. 762/1361) Book al-Talvih in Bukhari Commentaries

Öz

In hadith commentary, narrations are examined and evaluated according to isnad and text as part of a process of knowledge acquisition. Authentic commentary texts have been formed as a result of these extensive and multi-period endeavors that employ the methods of tahqiq, tankît, and ikmâl. The most important data that can be used to determine the impact of a commentary on the writing of later works is citations. When a work is mentioned through citations, it indicates its acceptance by scholars. Al-Talwīh, the commentary on Sahīh al-Bukhārī by Mughaltay ibn Qalij (d. 762/1361), who lived in Cairo and was one of the most important hadīth hafiz of the period, has an important place in the hadīth commentary literature. This study aims to analyze the impact of al-Talwīh, which is one of the first commentaries written by Hanafī commentators, on hadīth commentary literature through the citations to the work. To this end, the commentaries on al-Bukhārī by Mughaltay's student Ibn al-Mulakkin (d. 804/1401), Ibn Hajar (d. 852/1449), and Aynī (d. 855/1451) are analyzed in this study. The citation of Ibn al-Mulakkin's work reflects the relationship between scholar and student, Ibn Hajar's work reflects the difference of sect, and al-ʿAynī's work reflects the belonging to the same sect. By examining the commentaries of the Indian subcontinent period, the extent of its influence on other schools of hadith commentary is going to be revealed. I have s observed that Ibn al-Mulakkin's quotations from his teacher were few and he did not directly refer to the name of his work, while the other two commentators quoted him a lot with different statements. The commentators who referred to al-Talwīh made citatiıons to a wide variety of topics ranging from muallak narrations to isnād issues, from rāwī identity information to tahrīj information, from the determination of the hadīth text to siyar and bâb titles. This shows that Mughaltay received citations from different scholars on almost all fields of hadith.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Hadīth Commentary, Mughaltay ibn Qalij, al-Talwīh, Fath al-bari, ʿUmdat al-qari, al-Tawdīh

Kaynakça

• Âdem b. Musa El-Etyobî. el-Bahr’ül-muhitü’s-Seccâc fî şerhi Müslim Bin Haccâc. Riyâd: Daru İbni’l-Cevzî, 1436.
• Ahmed Hâc, Abdurrahman Muhammed. el-Hâfız Moğultây ve cühûdühu fî ᶜilmi’l-hadîs. Suudi Arabistan: Câmiᶜâtü Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1419.
• Alhila, Nour. Hadis Lafızlarının Tespiti: Sahîhu’l-Buhârî Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd. Umdetu’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî. ‘Avnü’l-ma’bûd. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1415.
• Bilen, Mehmet. “Hadis Şarihi Olarak İbn Hacer El-Askâlanî”. Şarkiyat 2 (Kasım 2009), 50-66.
• Birmâvî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdiddâim b. Mûsâ el-Askalânî. el-Lâmiʿu’s-sabîh ʿale’l-Câmiʿi’s-sahîh. Suriye: Dar’ün-Nevâdir, 1433.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed. Halku ef’âli’l-’ibâd. nşr. Abdurrahman ‘Umeyra. Cidde: Dârü ‘Ukâz, 1398.
• Demâmînî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn el-İskenderî. el-Mesâbîh ʿale’l-Câmiʿi’s-sahîh. Suriye: Dar’ün-Nevâdir, 1430.
• Gürânî, Şemseddin Ahmed b. İsmâil el-. el-Kevserü’l-cârî ilâ riyâzi ehâdîsi’l-Buhârî. 11 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1429.
• Halil Ahmed Sehârenpûrî. Bezlu’l-mechûd. Hindistan: Şeyh Ahmed en-Nedvî İsmâmî Araştırmalar Merkezi, 1467.
• İbn Abdülmâcid, Fahd b. Muhammed. Menhecü Moğultay fi Şerhihi li-Süneni İbn Mâce. Suudi Arabistan: Câmiatü’l-Melik es-Suud, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 14 Cilt. Dımaşk: Darü’l-Feyhâʾ, 1421.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdülaziz b. Abdullah b. Abdurrahman b. Bâz, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1379/1960.
• İbn Hammûd, Yûsuf b. Abdullah. “Menhecü’l-İmâm el-Hâfız Alâuddîn Moğultay el-Hanefî fî şerhihi li Sünen-i İbn Mâce”, Mecelletü’l-kıraat ve’l-ma’rife (Eylül 2010), 142-185.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbârü’l-hulefâʾ. nşr. Muhammed Abdürreşîd. 2 Cilt. Beyrut: Kütübü’s-Sekâfî, 1997.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebu Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Ahmed. et-Tavzîh li-şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh. 36 Cilt. Dimeşk: Daru’n-Nevâdir, 1429.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân. Mukaddimetü İbni’s-Salâh. nşr. Nûruddin ‘Itr. Dımaşk, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1406.
• Kandemir, M. Yaşar. “Moğultay b. Kılıç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/229-231. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Hadis Şerh Literatürü I. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020
• Keşmîrî, Muhammed Enver. el-ʿArfü’ş-şezî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmizî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1428/2007.
• Kirmânî, Şemseddin Muhammed b. Yûsuf. el-Kevâkibü’d-derârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi Turasi’l-Arabî, 1401.
• Kur’ân-ı Kerim Meâli. çev. Muzaffer Şahin- Halil Altuntaş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. et-Telvîh fî şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh li’l-Buhârî. Pakistan: Pakistan Kütüphaneleri, 0b-242a. https://www.bukhari-pedia.net/book/tlwih
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. et-Telvîh fî şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh li’l-Buhârî. Londra: Britanya Müzesi, 14160, 242b-393a. https://www.bukhari-pedia.net/book/tlwih
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. et-Telvîh fî şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh li’l-Buhârî. Londra: Britanya Müzesi, 14160, 393b-558a. https://www.bukhari-pedia.net/book/tlwih
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillah Alâüddîn. et-Telvîh fî şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh li’l-Buhârî. Türkiye: Süleymaniye Kütüphanesi, 558b-886a. https://www.bukhari-pedia.net/book/tlwih
• Mübârekpûrî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahîm. Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmi’i’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1410.
• San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellah İsmâîl. et-Tenvîr şerhu Câmiʿi’s-sagîr. nşr. Muhammed İshak Muhammed İbrahim. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü Dâru’l-İslamiyye, 1432.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân. Tenvîrü’l-havâlik ‘alâ Muvatt’i Mâlik. 2 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Tecâribetü’l-Kübrâ, 1389.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Beşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1419.
• Tozlu, İbrahim. Moğultay b. Kılıç ve Hadis İlmindeki Yeri. İstanbul: Nizâmiye Akademi, 2017.
• Tozlu, İbrahim. “Özellikleri ve Metodu İtibari ile İbn Mâce’nin İlk Şerhi el-İ’lâm”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (Ocak 2017), 38-64.
• Turhan, Halil İbrahim. “Biyografi Yazım Tarihinde İbn Hacer: Müstekar/İdeal Metinlerin Oluşumu”. İslam İlim Geleneğinde İbn Hacer el-Askalânî Bir Memlük Alimi Portresi. ed. Sezai Engin - M. Fatih Yalçın. İstanbul: Siyer Akademi, 2021.
• Turhan, Halil İbrahim - Toprak, Ayşegül. “Sahîh-i Buhârî’de Temrîz Sîgasıyla Aktarılan Muʿallak Rivâyetlerin Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Ünivesitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2018), 55-99. https://doi.org/10.21054/deuifd.450901
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği: Doğuşu Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Yıldız, Güllü. Moğultay b. Kılıç (öl. 762/1361). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Yıldız, Güllü. Siyerde Şerh-Haşiye Geleneği: Moğultay b. Kılıç Örneği. Ankara: TDV Yayınları, 2020.