Mu‘tezile’nin Kasta Dayalı Anlam Teorisi: Belâgata Yön Veren Bir Paradigma

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 109 - 136, 31.12.2024

Recep Yartaşı

https://doi.org/10.54122/umde.1553345

Öz

Bu çalışma, kasıt kavramının kelam ve belâgat disiplinleri bağlamında kapsamlı bir incelemesini yapmış, özellikle Mu‘tezile ekolünün belâgat düşüncesi üzerindeki etkisini ele almayı amaçlamıştır. Araştırmanın temel odak noktası, delâletin oluşumunda mütekellimin kastı ve iradesinin merkezi rolünü ortaya koymaktır. Bu doğrultuda kasıt kavramının, kelam ve belâgat disiplinleri arasındaki ilişkiyi teolojik ve dilbilimsel açılardan nasıl şekillendirdiği tartışılmıştır. Özellikle Kur’ân’ın i‘câz meselesi üzerinden belâgat ilminin gelişimi ele alınmış ve i‘câzın hem belâgat hem kelam ilmi üzerindeki etkileri ayrıntılı olarak analiz edilmiştir. Bu bağlamda i‘câza dair incelemeler, dilsel estetiğin ötesine geçen, ilâhî kelamın mu‘cizevî doğasını ve ulaşılmazlığını ifade eden bir unsur olarak ele alınmıştır. Belâgatın i‘câz meselesi üzerinde yoğunlaşması, onu Kur’ân’ın i‘câzının anlaşılmasına ve bu kelamın insanüstü erişilmezliğinin sebeplerinin tespit edilmesine yönelik çabalarla nas ile doğrudan bir bağ kurmasına yol açmıştır. Söz konusu durum, belâgatı nas ile doğrudan ilişkili hale getirmiş ve onun nasları inceleme konusu yapan diğer İslâmî ilimlerle aynı hassasiyetleri ve benzer kaygıları paylaşmasını sağlamıştır. Ayrıca i‘câzın mahiyetini rasyonel bir zemine çekme çabası, ilâhî kelamın beşer üstü gücünü beşerî sınırlar içinde tespite kalkışarak, hem beşerî sınırlar içindeki hem de dışındaki bir görünümü yansıtmaktadır. Belâgatın çözmesi gereken temel mesele bu bağlamda ilâhî kelam ile beşerî zemin arasındaki gerilimdir. Bu gerilimin iki disiplin arasındaki bağlantıyı gündeme taşıması çalışmanın inceleme konusudur. Çalışmada kasıt ve irade kavramlarının teolojik ve dilsel bağlamda ne kadar kritik bir öneme sahip olduğu vurgulanmış, belâgat ilminin yalnızca dilbilimsel bir disiplin olmadığı, onun aynı zamanda teolojik temelleri içerisinde barındıran dinamik bir alan olduğunu ortaya koyulmuştur. Araştırmanın temel amacı, dilin anlamının yalnızca sözel yapılarından değil, aynı zamanda mütekellimin niyet ve kastına dayalı olarak şekillendiğini göstermek ve bu yaklaşımın belâgat ve kelam disiplinleri üzerindeki etkilerini derinlemesine incelemektir. Bu çalışma, nitel araştırma yöntemlerinden biri olan gömülü teori yaklaşımını kullanarak, kasıt ve irade kavramlarının belâgat üzerindeki etkilerini disiplinler arası bir bakış açısıyla değerlendirmektedir. Ancak yeni bir teorinin varlığını ortaya çıkarmaktan ziyade belâgat içerisinde var olan bir teorinin keşfine odaklanılmıştır. Söz konusu yöntem, teolojik ve dilbilimsel verileri, döngüsel ilişkiler bağlamında sistematik bir şekilde temellendirerek, teolojik ve dilbilimsel teoriler arasında ilişkiler kurmayı hedeflemiştir. Çalışmada Mu‘tezile ekolünün kasta dayalı anlam teorisinin, dilin işleyişinde ve anlamın oluşumunda ne kadar merkezi bir yer tuttuğu ortaya konulmuştur. Mütekellimin kastının, muhatabın bilgi seviyesine göre nasıl şekillendiği ve bu kastın belâgat disiplininde kullanılan dilsel yapıların anlam kazanmasında nasıl etkili olduğu örneklerle açıklanmıştır. Sonuç olarak bu çalışma belâgat ilminin sadece dilbilimsel bir disiplin olmadığını, aynı zamanda teolojik verileri ve kaygıları da içerisinde barındıran sistematik bir yapıya sahip olduğunu ortaya koymuştur. Mu‘tezile ekolünün bu süreçteki etkisi, belâgat düşüncesinin gelişimine önemli katkılar sunmuş ve kasıt kavramı, dilsel ve teolojik analizlerde merkezi bir unsur olarak değerlendirilmiştir. Bu bulgular, dil ve teoloji arasındaki etkileşimin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamış, kasıt ve irade kavramlarının dilsel delâletin doğru ve etkili bir şekilde aktarılmasında oynadığı kritik rolü gözler önüne sermiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Kelam, İ‘câz, Delâlet, Kasıt

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Salih Zafer Kızıklı danışmanlığında 23.08.2024 tarihinde savunduğumuz Belâgat Teorilerinin Gelişiminde Mu‘tezile Etkisi (IV. ve V. Asır Çerçevesinde) başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, Türkiye, 2024). / This article is extracted from my doctoral dissertation entitled The Influence of Mu’tazila on the Development of Theories of Balāghah (During the 4th and 5th Centuries of the Hijra) supervised by Prof. Dr. Salih Zafer Kızıklı (Ph.D. Dissertation, Ankara University, Ankara, Türkiye, 2024).

The Mu'tazila's Intention-Based Theory of Meaning: A Paradigm Shaping Balāghah

Öz

This study provides a comprehensive examination of the concept of qasd (intention) within the disciplines of kalām and balāghah, focusing particularly on the influence of the Mu'tazila school on rhetorical thought. The main focus of the research is to highlight the central role of the speaker's qasd and will in the formation of meaning. In this context, the study explores how the concept of qasd shapes the relationship between the disciplines of kalām and balāghah from theological and linguistic perspectives. Specifically, the development of balāghah through the issue of the Qur'ān's inimitability (i‘jāz) has been analyzed, and the effects of i‘jāz on both balāghah and kalām are examined in detail. In this regard, the concept of i‘jāz is not merely treated as a linguistic aesthetic but as an element expressing the miraculous nature and inaccessibility of divine speech. The focus on i‘jāz in balāghah has led to a direct connection with the Qur'ān’s miraculous nature, establishing a connection between balāghah and other Islamic sciences concerned with the interpretation of sacred texts. The attempt to rationalize the nature of i‘jāz, by situating divine speech within human linguistic structures, reflects a tension between the transcendent nature of divine communication and its analysis through human means. This tension between divine speech and human discourse is a central issue that balāghah must resolve, which also serves as the key inquiry of this study. The study emphasizes the critical importance of the concepts of qasd and will in both theological and linguistic contexts, demonstrating that balāghah is not merely a linguistic discipline but one deeply rooted in theological foundations. The primary objective of this research is to show that meaning in language is not solely derived from verbal structures but is also shaped by the speaker's qasd and will. The study employs grounded theory as its methodology, evaluating the impact of qasd and will on balāghah from an interdisciplinary perspective. However, rather than proposing a new theory, the study seeks to uncover existing theoretical frameworks within the field of balāghah. The method aims to systematically connect theological and linguistic data by examining the cyclical relationships between them. The study finds that the Mu'tazila's theory of meaning, centered on qasd, plays a crucial role in the function and formation of meaning within language. The speaker’s qasd, shaped by the knowledge level of the audience, is shown to influence how linguistic structures in balāghah acquire meaning. Examples illustrate how the qasd of the speaker directly affects the rhetorical process. In conclusion, this study demonstrates that balāghah is not solely a linguistic discipline but also a structured system incorporating theological concerns and data. The influence of the Mu'tazila school has significantly contributed to the development of rhetorical thought. The concept of qasd has been identified as a central element in linguistic and theological analyses, facilitating a deeper understanding of the interaction between language and theology. These findings underscore the critical role that qasd and will play in ensuring the accurate and effective communication of linguistic meaning.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Balāghah, Kalām, Mu, I‘jāz, Dalālah, Qasd

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Salih Zafer Kızıklı danışmanlığında 23.08.2024 tarihinde savunduğumuz Belâgat Teorilerinin Gelişiminde Mu‘tezile Etkisi (IV. ve V. Asır Çerçevesinde) başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, Türkiye, 2024). / This article is extracted from my doctoral dissertation entitled The Influence of Mu’tazila on the Development of Theories of Balāghah (During the 4th and 5th Centuries of the Hijra) supervised by Prof. Dr. Salih Zafer Kızıklı (Ph.D. Dissertation, Ankara University, Ankara, Türkiye, 2024).

Kaynakça

• Abdülkāhir el-Cürcânî, Ebû Bekr. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmut Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1413/1992.
• Altunya, Hülya. Kâdî Abdülcebbar’da Söz (Kelâm)-Anlam İlişkisi -Kasdu’l-Mütekellim Problemi Bağlamında-. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Aslan, İbrahim. Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Aklın ve Dilin Sınırlarında Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Taḳrîb ve’l-irşâd fî ʾuṣūli’l-fıḳh. thk. Abdülhamîd b. Alî Ebû Zenîd. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1418/1998.
• Bân Sâlih Mehdî el-Hafâcî, “el-Mütekellimü ve es̱erühū fî binâʾiʾl-ḳāʿideti’n-naḥviyye fî Kitâbi Sîbeveyhi”. Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb 97 (Eylül 2011), 181-201.
• Bûcâdî, Halîfe. Naḥve manẓūrin tedâvüliyyin li dirâseti’l-belâġati’l-ʿArabiyye meşrūʿ li rabṭi’l-belâġati bi’l-ittiṣâl. Riyâd, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1432.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dârü ve Mektebetü Hilâl, 1423.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. er-Resâʾil. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1384/1964.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. Kitâbü’l-Ḥayevân. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1424.
• Cündî, Dervîş. Naẓariyyetü ʿAbdilḳāhir fi’n-naẓm. Kahire: Mektebetü Nehdati’l-Mısır, 1960.
• Cündioğlu, Dücane. Anlamın Buharlaşması ve Kur’an -Hermeneutik Bir Deneyim II-. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî. Lümaʿu’l-edille fî ḳavâʿidi Ehli’s-sünne. thk. Fevkiye Hüseyn Mahmûd. Lübnân: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1987.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi Bağlamında Hicrî 4. Asır Bağdat Usûlcülerinin Umum Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Duğaym, Semîh. Felsefetü’l-ḳader fî fikri’l-Muʿtezile. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Problem ve Enstrümanlarıyla Yorum Meselesi. çev. Muhammed Coşkun - Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Nuaym Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mısriyye, 1426/2005.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl). el-Meʿâlim fî ʾuṣūli’d-dîn. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1984.
• Frank, Richard M. Beings and Their Attributes: The Teaching of Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period. Albany: State University of New York Press, 1978.
• Gurre, Muhammed Heysem. el-Belâġatü ʿinde’l-Muʿtezile. Abû Dabî: Abû Dabî li’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, 2007/1428.
• Hamîs, Leylâ Abbâs. Naẓariyyetü’l-ḳaṣd ve es̱erühâ fî iẓhâri’l-maʿnâ ve’l-iʿcâzi’l-Ḳurʾânî ʿinde’l-Ḳāḍî Abdülcebbâr el-Muʿtezilî. Bağdat: Merkezü’l-Bühûs ve’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• Hatîb el-Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn, Telḫîṣü’l-Miftâḥ. Karaçi: Mektebetü’l-Büşrâ, 1431.
• Hatîb el-Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn. el-Îżâh. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1405/1985.
• Hûlî, Emîn. Menâhicü tecdîd fi’n-naḥv ve’l-belâġa ve’t-tefsîr ve’l-edeb. Kahire: Dârü’l-Ma‘rife, 1961.
• Ilgar, M. Zeki – Ilgar, Semra Coşgun. “Nitel Bir Araştırma Deseni Olarak Gömülü Teori (Temellendirilmiş Kuram)”. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (Güz 2013), 197-247.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh ed-Dîneverî. Teʾvîlü muḫtelifi’l-ḥadîs̱. thk. Muhammed Muhyiddin el-Asfar. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1419/1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM, 2011.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî, el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 15: et-Tenebbüʾât ve’l-muʿcizât. nşr. M. M. Kāsım - İ. Medkûr. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 6/2: el-İrâde. thk. George C. Anawati. Kahire: el- Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 7: Ḫalḳu’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: eş- Şeriketü’l-Arabiyye li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1961.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 16: İʿcâzü’l- Ḳurʾân. nşr. Emîn el-Hûlî. Mısır: eş-Şeriketü’l-Arabî li’t-Tıbâ‘a ve’n-neşr, 1960.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl 17: eş-Şerʿiyyât. nşr. Tâhâ Hüseyin. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1382/1963.
• Kassâb, Velîd. et-Türâs̱ü’n-naḳdî ve’l-belâġî li’l-Muʿtezile ḥattâ nihâyeti’l-ḳarni’s-ṣâdisi’l-hicrî. Devha: Dârü’s-Sekâfe, 1405/1985.
• Kızıklı, Zafer. Arap Dilinde Belâgat Bilimi. Ankara: Kızıklı Yayınları, 2008.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddin Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el- Hüseynî. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣūli’l-ḫamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kādî Abdülcebbâr’a izafetle, Şerḥu’l-Uṣūli’l-ḫamse adıyla. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1988.
• Marulcu, Hasan Tevfik. Kelam Belağat İlişkisi -Ehl-i Sünnet ve Mu‘tezile Kelâmı Bağlamında. Isparta: Dilara Yayınları, 2012.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn. et-Taḥbîr şerḥü’t-Taḥrîr fî ʾuṣūli’l-fıḳh. nşr. Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn vd. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Nâsîf, Mustafâ. el-Lüġa beyne’l-belâġati ve’l-ʾüṣlūbiyye. Cidde: en-Nâdi’l-Edebi’s-Sekâfî, 1989.
• Nüveyrî Muhammed. İlmü’l-Kelâm ve’n-naẓariyyetü’l-belâġiyye ʿinde’l-ʿArab. Sefâkus: Dârü Muhammed Alî el-Hâmî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2001.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn. Miftâḥu’l-ʿulûm. nşr. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kamber. el-Kitâb (Kitâbü Sîbeveyh). thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire, Mektebetü’l-Hancî, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Ḥüsnü’l-muḥâḍara fî târîḫi Mıṣr ve’l-Kāhira. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Mısır: Dârü İḥyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1967.
• Şebüsterî, Muhammed Müctehid. Hermenötik, Kur’an ve Sünnet. çev. Abuzer Dişkaya. İstanbul: Mana Yayınları, 2017.
• Vishanoff, David R. The Formation of Islamic Hermeneutics: How Sunni Legal Theorists Imagined a Revealed Law. New Haven, Connecticut: American Oriental Society, 2011.
• Yalçın, Hacer. “Bir Araştırma Deseni Olarak Fenomenoloji”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22/2 (Aralık 2022), 213-232.
• Yartaşı, Recep. “Abdülkâhir el-Cürcânî’nin İ‘câz Anlayışı -Belâgat-Kelam Etkileşimi Çerçevesinde-”. Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Dil ve Edebiyat Anlayışı. ed. İsa Güceyüz. 333-387. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Yartaşı, Recep. “Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Nefsî Kelam Savunusu ve Mu‘tezilî Metot Eleştirisi”. Tevilat 3/1 (2022), 73-93.