A Study on the Formation of the Hanafī Fatwa Methodology and the Contribution of Abū’l-Layth al-Samarqandī to Its Compilation

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 137 - 172, 31.12.2024

Mehmet Büyükmutu

https://doi.org/10.54122/umde.1559788

Öz

Information about the early stages of the Hanafī fatwa methodology has reached us through works authored in later periods. The first insights into these early periods were compiled by Abu’l-Layth al-Samarqandī in his works Kitāb al-Nawāzil and ‘Uyūn al-Masā’il. However, it does not seem accurate to claim that the Hanafī fatwa methodology was fully formed by Samarqandī. In fact, the scholars whose opinions Samarqandī includes mostly lived during the 3rd/9th century, and it is evident that by that time, many rules related to fatwa methodology had already been established. This situation reflects a common occurrence in many fields of social sciences, and specifically in the Hanafī school, where the process of a school’s formation often precedes its formal codification.
Samarqandī’s contribution to Hanafī literature is not limited to the fact that the first surviving work of the nawāzil genre belongs to him; rather, his significant juristic efforts in recording the early fatwa methodology rules and developments are of great importance. When considering the stages of formation, progression, and maturation, Samarqandī’s contributions are particularly notable for showing that many aspects of the fatwa methodology were already formed in earlier periods, before it reached its full maturation with the approaches of Ibn ‘Ābidīn. In this regard, Samarqandī’s role in gathering the developments in fatwa methodology from the 2nd/8th and 3rd/9th centuries and presenting the advances of his own time marked the beginning of the formal codification of fatwa methodology and represents a significant turning point in this process.
Thus, in this study, we aim to examine the fatwa methodology of the Hanafī school, its development throughout history, and the extent of Samarqandī’s influence and contribution during the codification phase. The research methodology involves analyzing the fatwa methodology rules found in Kitāb al-Nawāzil and ‘Uyūn al-Masā’il, and these rules are systematically categorized along with their explanations and, where applicable, examples.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī Fatwa Methodology, Abu’l-Layth as-Samarqandī, Adab al-Muftī, Rasm al-Muftī, Kitab al-Nawāzil, Adab al-Fatwa.

Hanefî Fetvâ Usûlünün Oluşumu ve Ebü'l-Leys es-Semerkandî’nin Tedvine Sağladığı Katkı Üzerine Bir İnceleme

Öz

Hanefî fetvâ usûlünün erken dönemlerine dair bilgiler, sonradan telif edilen eserler aracılığıyla günümüze ulaşmaktadır. Erken dönemlere dair ilk bilgiler Ebü'l-Leys es-Semerkandî tarafından Kitâbü'n-Nevâzil ile Uyûnü'l-mesâil isimli eserlerde bir araya getirilmiştir, ancak Hanefî fetvâ usûlünün Semerkandî ile teşekkül ettiğini söylememiz mümkün gözükmemektedir. Nitekim Semerkandî’nin görüşlerine yer verdiği isimler ağırlıklı olarak 3./9. yüzyılda yaşamış fakihlerdir ve o döneme kadar fetvâ usûlüne dair birçok kâidenin oluştuğu görülmektedir. Bu durum, sosyal bilimlerin birçok alanında ve Hanefî mezhebi özelinde mezhebin teşekkül sürecinin tedvininden önce olmasının doğal bir sonucu olduğu örneğindeki gibi fetvâ usûlünde de kendini göstermektedir. Semerkandî’nin Hanefî literatürüne katkısı sadece nevâzil türünde günümüze ulaşan ilk eserin ona ait olması değil, bilakis erken dönem fetvâ usûlü kâidelerini ve gelişmelerini kayıt altına alma konusunda ortaya koyduğu fıkhî mesâidir. Nitekim teşekkül, terakki ve tekâmül aşamaları dikkate alındığında İbn Âbidîn’in yaklaşımlarıyla tekâmülünü tamamlayan fetvâ usûlü kâidelerinin ilk dönemlerde birçok hususunun teşekkül etmiş olduğunu göstermesi açısından Semerkandî’nin literatüre yaptığı bu katkı oldukça önemlidir. Bu bağlamda Semerkandî’nin fetvâ usûlüne dair 2./8. ve 3./9. yüzyıllardaki gelişmeleri bir araya getirmesi ve kendi dönemindeki ilerlemeleri ortaya koymasıyla fetvâ usûlünün tedvin sürecini başlatmış olduğu ve bu sürecin önemli bir dönüm noktasını ifade ettiği görülmektedir. Dolayısıyla bu çalışmamızda Hanefi mezhebinin fetva usûlü, tarihi süreç içerisindeki gelişimi, tedvin aşamasında Semerkandi’nin fetva usulüne etkisi ve katkısının boyutları incelenmeye çalışılmaktadır. Araştırma yöntemi olarak ise Kitâbü'n-Nevâzil ile Uyûnü'l-mesâil’deki fetvâ usûlü ile ilgili kâideler incelenmekte, bu kâideler açıklamaları ve varsa örnekleriyle birlikte belirli bir sistematik çerçevesinde gruplandırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hanefî fetvâ usûlü, Kitâbü'n-Nevâzil, Ebü'l-Leys es-Semerkandî,, Resmü'l-müftî, Edebü'l-müftî, Âdâbü'l-fetvâ

Kaynakça

• Abbâs, Abdüssettâr Abdülcebbâr. Menheciyyetü’l-iftâ. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2014.
• Âli Huneyn, Abdullâh b. Muhammed b. Sa’d. el-Fetvâ fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Riyâd: Mektebetü Ubeykân, 2008.
• Âlim b. Alâ, Ferîdüddîn. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2005. Basım, ts.
• Aşkar, Muhammed Süleyman Abdullâh. el-Fütyâ ve menâhicü’l-iftâ, Kuveyt. Kuveyt: Mektebetü’l-Menâri’l-İslâmiyye, 1986.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ateş, Mustafa. Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn’in Fıkıhçılığı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2019.
• Attâbî, Ebû Nasr Zeynüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Buhârî. Cevâmiu’l-Fıkh (Fetâvâ Attâbiyye). Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, 01066.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. el-Fakîh ve’l-mütefakkih. yy.: Mektebetü’t-Tev’iyeti’l-İslâmiyye, 2010.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Buhârî, Ebû Abdillâh. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Burhânî, Burhâneddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz. el-Muhîtu’l-Burhânî. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmü’l-İslâmiyye, 2004.
• Büyükmutu, Mehmet. Hanefi Fetva Usulünün Teşekkülü ve IV.-X. YY. Arası Teori-Pratik İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2024.
• Cessâs, Ebûbekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2000.
• Cevziyye, İbnü’l-Kayyim Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. İ’lâmü’l-muvakkı’în an Rabbi’l-Âlemîn. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003.
• Cürcânî, Ebû Abdillâh Yûsuf b. Ali b. Muhammed. Hizânetü’l-ekmel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2015.
• Çağrıcı, Mustafa. “Edep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/412-414. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdurrahmân b. Fazl. Sünenü’d-Dârimî (el-Müsnedü’l-Câmi’). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2005.
• Demirci, Abdullah. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin “en-Nevâzil” İsimli Eseri: Tenkitli Neşir ve İnceleme (İcârât Bölümünden Eserin Sonuna Kadar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2021.
• Der'ân, Abdullâh b. Abdülazîz. el-Fetvâ fi’l-İslâm. Riyâd: Mektebetü’t-Tevbe, 2008.
• Destinâî, Muhammed. Âdâbü’l-Müftîn. "Muhammed ed-Destinâî’nin 'Âdâbü’l-Müftîn' Adlı Risâlesi: İnceleme ve Tahkîk”. thk. Şenol Saylan. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/1 (Bahar 2019), 245-270.
• Emîr Pâdişâh. Teysîru’t-Tahrîr. Beyrut: Dâru’s-Selâm, 1. Baskı., 2014.
• Gaznevî, Cemâleddîn Ahmed b. Muhammed. el-Hâvi’l-kudsî. thk. Sâlih Ali, Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2011.
• Gücerâtî, Kādî Cüken. Hizânetü’r-rivâyât. Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla Koleksiyonu, 1095.
• Hamdân, Ahmed b. Sıfatü’l-müftî ve’l-müsteftî. Riyâd: Dâru’s-Sumey’î, 2015.
• Hasîrî, Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim b. Ânûş. Kitâbü’l-Hâvî fi’l-fetâvâ. Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, 549-001.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz eş-Şâmî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz eş-Şâmî. Şerhu Ukûdi Resmi’l-müftî. Kâhire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Riyâd: Dâru Taybe, 1. Baskı., 2005.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Bahru’r-râik Şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. Resâilü İbn Nüceym (er-Rasâilü’z-Zeyniyye fî mezhebi Ebî Hanîfe). Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1999.
• İbn Salâh, Ebû Amr Takiyyüddîn Osmân b. Salâhuddîn Abdurrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Ta’zîmü’l-fütyâ. Dubâî: Dâiratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2012.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Fazl Muhibbüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed es-Sekafî el-Halebî. Nihâyetü’n-Nihâye fî tahrîri takrîri’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi Koleksiyonu, 108.
• İbrahim, Muhammed Yüsrâ. el-Fetvâ. Kâhire: yy., 2007.
• Kâdîhân, Fahreddîn Hasen b. Mansûr. Fetâvâ Kâdîhân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2009.
• Kahtânî, Müsfir. Menhecü İstinbâti ahkâmi’n-nevâzil. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2003.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ani’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2009.
• Karamustafaoğlu, Muhammed Hafız. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil İsimli Eseri: Tenkitli Neşir ve İnceleme (Taharet Bölümünden Bey’ Bölümünün Sonuna Kadar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2022.
• Kaya, Eyyüp Said. Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebü’l-Leys es-Semerkandi’nin Kitabü’n-Nevazil’i. İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. el-Hüseyin. Risâle fi’l-usûl (Te’sîsü’n-nazar’ın içinde). Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Keşşî, Ahmed b. Mûsa. Mecmû’u’l-havâdis ve’n-nevâzil ve’l-vâkıât. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2023.
• Kudât, Cihâd Ahmed. Kavâidü’t-tashîh ve’t-tercîh fi’l-mezhebi’l-Hanefî. Ürdün: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Doktora Tezi, 2010.
• Kutluboğa, Kâsım b. et-Tashîh ve’t-tercîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2002.
• Kutluboğa, Kâsım b. Mecmûu Resâil. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2013.
• Likkânî, İbrâhim. Menâru usûli’l-fetvâ ve kavâidü’l-iftâ bi’l-akvâ. Rabat: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2002.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Ali b. Süleyman. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcihi mine’l-hilâf. Beyrut: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Merginânî, Ali b. Ebîbekr el-Fergânî. et-Tecnîs ve’l-mezîd. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 2004.
• Nakîb, Ahmed b. Muhammed Nâsiruddîn. el-Mezhebü’l-Hanefî. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2002.
• Nâtıfî, Ahmed b. Muhammed Ömer. el-Ecnâs fî furû’i’l-Fıkhi’l-Hanefî. Riyâd: Dâru’l-Me’sûr, 2016.
• Nebîre-i Ömer, Yûsuf b. Ömer b. Yûsuf es-Sûfî el-Kudûrî. Câmiu’l-muzmerâti ve’l-müşkilât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2018.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Mukaddimetü’l-Mecmû’ Şerhi’l-Mühezzeb. Amman: Ervika li’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 2020.
• Neysabûrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kureşî. Sahîhu Müslim. Riyâd: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Osmânî, Muhammed Takî. Usûlü’l-iftâi ve âdâbühû. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2014.
• Riyâd, Muhammed. Usûlü’l-fetvâ ve’l-kadâ fi’l-Mezhebi’l-Mâlikî. yy.: Dâru’l-Beyzâ, 1996.
• Sadruşşehîd, Ebû Hafs İbn Mâze Hüsâmeddîn Ömer b. Abdülazîz b. Ömer. Şerhu Edebi’l-kâdî. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1977.
• Saylan, Şenol. Hanefîlerde Mezhep Usûlü, (Takdim: Mürteza Bedir, Fetvâ ve Değişim). İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Semerkandî, Ebü’l-Kâsım Nâsiruddîn Muhammed b. Yusuf. el-Mültekāt fi’l-fetâva’l-Hanefiyye. Sehârenpûr: Mektebetü Dâru’l-Îmân, 2008.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. el-Fetâvâ min ekâvîli’l-meşâyih fi’l-ahkâmi’ş-Şer’iyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2017.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Uyûnü’l-mesâil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1998.
• Serahsî, Ebû Abdullâh Radıyyüddîn Muhammed b. Muhammed et-Tûsânî. el-Muhîtu’r-Radavî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2021.
• Sicistânî, Yûsuf b. Ebû Saîd Ahmed Tahir b. Mehmed. Münyetü’l-Müftî. Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 17966.
• Simâvî, Şeyh Bedreddin. Yargılama Usûlüne Dair (Câmiu’l-Fusûleyn). İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Şahin, Osman. Fetvâ Âdâbı. Samsun: yy., 1. Basım., 2009.
• Şahin, Osman. “Fetvâ Emini Mehmed Fıkhî Efendi’nin (1147/1735) Hayatı ve Eserleri”. Diyanet İlmi Dergi XLIV/3 (2008), 129-142.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa Ebû İshâk. el-Muvâfakât. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2008.
• Şimşek, Murat. Ebû Hanîfe ve Hanefîlik. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Şuhâvî, Muhammed Bedreddîn. et-Tırâzü’l-Müzheb. "Bedreddin eş-Şuhâvî’nin ‘et-Tırâzü’l-Müzheb’ Adlı Eserinin Tahkik ve Tercümesi”. thk. Osman Bayder. Tahkik İslâmî İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (Haziran 2019), 211/257.
• Şuhâvî, Muhammed Bedreddin. et-Tırâzü’l-müzheb fî tercîhi’s-sahîhi mine’l-mezheb. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2013.
• Tarsûsî, Ebû İshâk Necmeddin İbrahim b. Ali b. Ahmed. Enfe’u’l-vesâil ilâ tahrîri’l-mesâil (el-Fetâva’t-Tarsûsiyye). Beyrut: Müessesetü’r-Rayyân en-Nâşirûn, 2014.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefî Mezhebinde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2017.
• Ûşî, Sirâceddîn Ali b. Osmân. el-Fetâva’s-Sirâciyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2011.
• Ûşî, Sirâceddîn Ali b. Osmân. el-Fetâva’s-Sirâciyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonu, 1033.
• Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: MÜİF Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Okan Kadir. Orta Asya Hanefî Fetvâ Literatürünün Gelişimi ve İcâre-i Tavîle (4/10-6/12 Yüzyıllar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2023.
• Zâhidî, Necmeddîn Muhtâr b. Mahmûd el-Gazmînî. Kunyetü’l-münye li tetmîmi’l-Gunye. Süleymaniye Kütüphanesi, Mahmut Paşa Koleksiyonu, 260-001.