Küçük Yaşta Evlilik Tartışmaları Bağlamında Hz. Ömer’in Ümmü Külsûm bint Ali ile Evlenmesi: Klasik İslâm Tarih Kaynakları Çerçevesinde Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 173 - 200, 31.12.2024

Ömer Aktaş

https://doi.org/10.54122/umde.1562362

Öz

Bu makale, müslümanların ikinci halifesi Hz. Ömer ile dördüncü halifesi Hz. Ali’nin kızı Ümmü Külsûm’ün evliliğini konu edinmektedir. Hz. Ömer’in Ümmü Külsûm ile evliliği o dönem şartlarında doğal bir evlilik olmasına rağmen, günümüzde bazı kişi ve çevrelerce eleştiri konusu edilmektedir. Dahası bu evliliğin, baskıyla veya hilafet kurumunun gücüyle gerçekleştirildiği gibi aşırı uç bir iddiaya da çevrildiği müşahede edilmektedir. Meselenin mecrasından çıkarılıp İslâm’a ve Hz. Ömer’e saldırı amaçlı olarak kullanılması, konunun tekrar ele alınması gerektiği fikrini doğurmuştur. Bu nedenle meselenin özüne inip hadisenin konu edildiği rivayetlerin derinlemesine incelenmesi için İslâm tarihinin ana kaynaklarına müracaat edilmiştir. Konu hakkında geçen rivayetler en eski kaynaktan başlanmak üzere hem metin hem de sened açısından kronolojik bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Çalışma İslâm tarihinin ana kaynaklarıyla sınırlandırılmış, ancak gerektiğinde konunun çözümüne yardımcı olacak muahhar kaynaklara da müracaat edilmiştir. Evlilik hadisesinin gelişme sürecine temas edilmiş, konunun muhatapları olan Hz. Ömer, Hz. Ali ve Ümmü Külsûm’ün durum ve tutumları incelenmiştir. Hz. Ömer’in Ümmü Külsûm ile evlenme isteğinin nedenleri üzerinde durulmuştur. Gelin ve damadın doğum tarihlerinden yola çıkarak evlilik tarihindeki yaş durumları tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece Ümmü Külsûm’ün dönemin şartlarına göre küçük yaşta evlilik yapan bir kız mı, başka bir ifadeyle çocuk gelin mi olduğu hususu tespit edilmeye çalışılmıştır. Hz. Ömer’in Ümmü Külsûm ile evlenmesini konu alan rivayetlerin önemli bir kısmının sıhhatlerinin problemli olduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak Hz. Ömer, genç bir hanım olmasından değil, Allah Resûlü’nün akrabası olmasından ötürü Ümmü Külsûm ile evlenmiştir. Hz. Peygamber ile var olan hısımlığını, akrabalık seviyesine yükseltmek düşüncesiyle yapıldığı bizatihi Hz. Ömer tarafından belirtilen bu evliliği yargılamak veya eleştirmek yerine, anlamaya çalışmak ve tarihi bir vaka olarak değerlendirmenin daha faydalı olacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hz. Ömer, Ümmü Külsûm bint Ali, Hz. Ali, Evlilik Yaşı, Küçük Yaşta Evlilik, Akrabalık.

Etik Beyan

Bu makale, 11. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi’nde sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Hz. Ömer’in, Hz. Ali’nin Kızı Ümmü Külsûm İle Evliliği” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve genişçe değiştirilerek üretilmiş hâlidir./ This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “Hz. Omar’s Marrıage to Umm Kulthûm Daughter of Hz. Ali”, orally delivered at the 11th International Conference on Culture and Civilization.

'Umar b. al-Khattāb's Marriage with ʿAli b. Abī Ṭālib’s Daughter Umm Kulthūm in the Context of Discussions on Underage Marriage: An Evaluation within the Framework of Classical Islamic History Sources

Öz

This article about the marriage of the second caliph of the muslims 'Umar b. al-Khattāb to the fourth caliph ʿAli b. Abī Ṭālib’s daughter Umm Kulthūm. Although 'Umar b. al-Khattāb's marriage with Umm Kulthūm was a natural marriage under the conditions of that period, it is the subject of criticism by some people and circles today. Moreover, it is observed that “this marriage was made under pressure or by the power of the caliphate institution”, which has been turned into an extreme claim. This issue was taken out of context and used as a purpose to attack Islam and 'Umar, then this gave rise to the idea that the issue should be reconsidered. For this reason, the main sources of Islamic history were consulted in order to get to the heart of the issue and examine in depth the narrations about the incident. The narrations on the subject starting from the oldest source, were evaluated chronologically in terms of both text and document. The study was limited to the main sources of Islamic history, however, when necessary secondary sources that would help solve the issue were also consulted. The development process of the marriage event was touched upon, the addressees of the subject 'Umar, ‘Ali, and Umm Kulthūm’s situation and attitudes were examined. The reasons for 'Umar’s desire to marry Ummu Kulthūm were emphasized. Based on the birth dates of the bride and groom, it was tried to determine the age status on thedate of marriage. Thus, it was tried to determine whether Umm Kulthūm was a girl who married at a very young age or, in other words, a child bride according to the conditions of the period. It has been determined that the authenticity of a significant portion of the narrations about the marriage of 'Umar b. al-Khattāb to Umm Kulthūm is problematic. As a result, 'Umar b. al-Khattāb married to Umm Kulthūm not because she was a young girl, but because she was a relative of the Prophet Muhammad. It is thought that it would be more beneficial to try to understand and evaluate this marriage as a historical event rather than judging or criticizing this marriage, which was stated by ‘Umar himself that it was made with the idea of raising his existing affinity with the Prophet to the level of kinship.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, , Umm Kulthūm, ʿAli b. Abī Ṭālib, Marriage Age, Underage Marriage, Kinship

Etik Beyan

Bu makale, 11. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi’nde sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Hz. Ömer’in, Hz. Ali’nin Kızı Ümmü Külsûm İle Evliliği” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve genişçe değiştirilerek üretilmiş hâlidir./ This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “Hz. Omar’s Marrıage to Umm Kulthûm Daughter of Hz. Ali”, orally delivered at the 11th International Conference on Culture and Civilization.

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîbürrahman el-‘Azamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 3. Basım, 1403.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn. eş-Şerîʿa. thk. Abdullah b. Ömer b. Süleymân ed-Dümeycî. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1420.
• Ağırman, Cemal. “Hadis Kaynaklarında Hz. Ömer’in Hangi Konularda Zikredildiği”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. ed. Ali Aksu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Fezâilü’s-Sahâbe. thk. Vasiyyullah Muhammed Abbas. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb Arnaûd - Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Akdoğan, Mehmet Nur. “Hz. Ömer’in Ümmü Külsûm Bt. Ali İle Evliliği Bağlamında Şiî-İmâmî Kaynakların Ömer Algısı”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 401-416. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: KURAMER, 2018.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyad Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Edebü’l-Müfred. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1409.
• Bûsîrî, Ahmed b. Ebû Bekir. Misbâhu’z-zücâce fî zevâʾidi İbn Mâce. thk. Muhammed el-Muntakî el-Keşnâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1403/1983.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Dineverî, Ebû Hanife Ahmed b. Davud. Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmün‘im Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1380/1960.
• Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasan. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi’n-nefîs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammâd. ez-Zürriyyetü’t-tâhire ve’l-mutahhara. thk. Sa‘d el-Mübârek el-Hasan. Kuveyt: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1407.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh. Ma‘rifetü’s-Sahâbe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Ğazzâzî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan li’n-Neşr, 1419/1998.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’s-sahîha ve şeyʾün min fıkhihâ ve fevâʾidihâ. 7 Cilt. Riyad: Mektetü’l-Meârif, 1422.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. thk. Muhammed Avaz Mur‘ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Râşidîn Devri (Dört Halîfe Dönemi). İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2015.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed. Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Nuaym el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1426/2005.
• Genç, Özlem. “Orta Çağ Avrupası’nda Evlilik”. Akademik Tarih. Erişim 23 Kasım 2024. https://www.akademiktarihtr.com/ortacagdaevlilik/
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe eş-Şeybânî. Târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Cemheratü’l-Lüğa. thk. Remzî Münîr Ba’lebekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlim Lilmelâyîn, 1408.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîsi ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Münemmak fî ahbâri Kureyş. thk. Hurşîd Ahmed Fâruk. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1405.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ. thk. Hafız Seyyid Aziz Bey vd. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1417.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed. es-Sîre. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. Câmiʿu’l-mesânîd ve’s-süneni’l-hâdî li-akvâmi’s-senen. thk. Abdulmelik b. Abdullah b. Duheyş. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Hadar, 1419/1998.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa Abdülvahid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1395/1976.
• İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Uyûnü’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1414.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1421/2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1409.
• Küleynî, Muhammed b. Ya‘kûb. Usûlü’l-Kâfî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtezâ, 1426.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed. İmtâ’u’l-esmâ. thk. Muhammed Abdülhamîd en-Nümeysî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Martı, Huriye. “Ümmü Külsûm bint Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/323-324. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tuhfetü’l-eşrâf bi-maʿrifeti’l-etrâf. thk. Abdüssamed Şarefeddin. 13 Cilt. y.y.: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1403/1983.
• Muttakî el-Hindî, Alaaddin Ali b. Hüsameddin. Kenzü’l-Ummâl. thk. Bekrî Hayyanî - Saffet es-Sekâ. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1401/1981.
• Necefî, Muhammed Emin. Engize-i Devlet hâyi Emevî ve Abbâsî der câl ve Tervîci Hikâyeti Ezdivâci Ömer bâ Hz. Ümmü Külsûm. Necef Eşref, 1432.
• Nûr Velî, Abdülaziz Muhammed. Şîa ve Tarihî Rivâyetler. çev. Mücahit Yüksel. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemenî v.dğr. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meârif el-Osmânî, 1382.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Cemʿu’l-cevâmiʿ. thk. Muhtar İbrahim el-Hâic vd. 25 Cilt. Kahire: el-Ezheru’ş-Şerif, 1426.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Târîhu’l-hulefâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1431.
• Şâmî, Şemseddîn Muhammed. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’l-ibâd ve zikri fedâîlihî ve a’lâmi nübüvvetihî ve ef’âlihî ve ahvâlihî fi’l-mebde ve’l-meâd. thk. Âdil Ahmed Abdilmevcûd - Ali Muhammed Meûz. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Silefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdü’l-Emir Mühenna. 2 Cilt. Beyrut: Şirketü’l-E’lemî li’l-Matbûât, 1431/2010.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavud. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1413.
• Zübeyrî, Musʻab b. Abdullah b. Musʻab. Nesebü Kureyş. thk. E. Lévi-Provençal. Kâhire: Dâru’l-Meʻârif, 3. Basım, ts.