SURİYE İÇ SAVAŞI SONRASI TÜRKİYE’YE GELEN SURİYELİLERİN AB-TÜRKİYE DİPLOMATİK İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 1, 38 - 101, 20.02.2025

Smmm Erol Nagaş

Öz

Bu çalışmanın temel amacı, Suriye İç Savaşı sonrası Türkiye’ye gelen Suriyelilerin Türkiye-Avrupa Birliği (AB) diplomatik ilişkilerine etkileri olup olmadığını ve varsa bu etkilerin ne yönde olduğunu incelemektir. Bu çerçevede literatür taraması yapılmış, raporlardan yararlanılmış ve vaka analizi yöntemi kullanılmıştır. Türkiye’ye gelen Suriyelilerin Türkiye-AB diplomatik ilişkilerine etkilerini inceleyebilmek için Suriye İç Savaşı’nın başladığı 2011’den sonraki Türkiye-AB ilişkileri ile 2011 öncesi Türkiye-AB ilişkileri karşılaştırılmıştır. Araştırma sonucunda Türkiye’ye gelen Suriyelilerin demografik bir güç olarak görülüp, bu açıdan Türkiye ve AB diplomatik ilişkilerine etki ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu etki, AB ve Türkiye tarafından, Türkiye’deki Suriyelilerin çıkarlar ve reel politik bağlamında değerlendirilmeleri doğrultusunda ortaya çıkmaktadır. Daha net ortaya koymak için durum çalışması yapılmış, Geri Kabul Anlaşması ve vize serbestisi gibi konularda tarafların tutumları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye-AB İlişkileri, Suriyeliler, Ulusal Çıkar, Reel Politik, Geri Kabul Anlaşması

THE IMPACT OF SYRIAN REFUGEES ARRIVING IN TÜRKİYE AFTER THE SYRIAN CIVIL WAR ON EU-TÜRKİYE DIPLOMATIC RELATIONS

Öz

The main purpose of the study is to examine whether Syrians who came to Türkiye after the Syrian Civil War had an impact on Türkiye-EU diplomatic relations, and if so, in what direction these effects were. In this context, literature review was conducted, reports were used, and case analysis method was used. In order to examine the effects of Syrians coming to Türkiye on Türkiye-EU diplomatic relations, Türkiye-EU relations after 2011, when the Syrian Civil War started, were compared with Türkiye-EU relations before 2011. As a result of the research, it was concluded that Syrians coming to Türkiye are seen as a demographic force and in this respect, they affected the diplomatic relations between Türkiye and the EU. This impact emerges in line with the evaluation of Syrians in Türkiye by the EU and Türkiye in terms of their interests and realpolitik. To make it clearer, a case study was conducted and the attitudes of the parties on issues such as the Readmission Agreement and visa liberalization were examined.

Anahtar Kelimeler

Türkiye-EU Relations, Syrians, National Interest, Realpolitik, Readmission Agreement

Kaynakça

• • Ağaoğlu, Cahit (2021), “ Avrupa Birliği’nin yeni göç ve iltica paktı ve Pakt’ın göçmen çocuk konusundaki düzenlemelerine ilişkin değerlendirmeler”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 27, Sayı: 2, ss. 1424-1446.
• • Aktan, Coşkun Can (2022), “Makyavelizm, Herestetik ve politik manipülasyon sanatı kamu tercihi perspektifinden ‘iyiliksever despot’ ve iktidar hırsı”, Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, Cilt 14, Sayı: 2, ss. 122-145.
• • Anadolu Ajansı (2013), “AB ile tarihi anlaşma imzalandı”, 16.12.2013, Erişim Tarihi: 26.06.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ab-ile-tarihi-anlasma-imzalandi/197368.
• • Anadolu Ajansı (2017), “AB ile müzakerelerde fasıllar siyasi engellere takıldı”, 03.05.2017, Erişim Tarihi: 27.01.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/politika/ab-ile-muzakerelerde-fasillar-siyasi-engellere-takildi/810289.
• • Anadolu Ajansı (2020), “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Artık kapılar açılmıştır”, 02.03.2020, Erişim Tarihi: 11.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/bahar-kalkani-harekati/cumhurbaskani-erdogan-artik-kapilar-acilmistir/1751538.
• • Anadolu Ajansı (2021), “Göçmenler Avrupa yolunda: Türkiye kapıları neden açtı?”, 12.01.2021, Erişim Tarihi: 11.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/arastirma/gocmenler-avrupa-yolunda-turkiye-kapilari-neden-acti/1754700.
• • Anadolu Ajansı (2022), “İtalya Başbakanı Meloni’den Fransa ve Avrupa’ya düzensiz göç tepkisi”, 11.11.2022, Erişim Tarihi: 24.06.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/italya-basbakani-meloniden-fransa-ve-avrupaya-duzensiz-goc-tepkisi/2735568.
• • Aslantürk, Oğuzhan & Tunç, Yusuf Erdem (2018), “Yabancıların Türkiye’de kayıt dışı istihdamı”, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı: 4, ss. 13-20.
• • Avrupa Birliği Başkanlığı (2007), “2003-06-05 AP, Türkiye raporunu kabul etti – Ntvmsnbc”, Erişim Tarihi: 20.01.2024, Erişim Adresi: https://www.ab.gov.tr/p.php?e=27704.
• • Avrupa Birliği Başkanlığı (2016), “18 Mart 2016 tarihli Türkiye – AB Zirvesi Bildirisi”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/18_mart_2016_turkiye_ab_zirvesi_bildirisi_.pdf.
• • Avrupa Birliği Başkanlığı (2023), “Türkiye – AB ilişkilerinin tarihçesi”, Erişim Tarihi: 03/01/2024, Erişim Adresi: https://www.ab.gov.tr/turkiye-ab-iliskilerinin-tarihcesi_111.html#:~:text=T%C3%BCrkiye%2DAB%20ili%C5%9Fkilerinin%20d%C3%B6n%C3%BCm%20noktas%C4%B1,kesin%20bir%20dille%20ifade%20edilmi%C5%9Ftir.
• • Avrupa Birliği Başkanlığı (2024), “Göç ve İltica Paktı kabul edildi”, 16.05.2024, Erişim Tarihi: 18.08.2024, Erişim Adresi: https://www.ab.gov.tr/goc-ve-iltica-pakti-kabul-edildi_53797.html.
• • Avrupa Birliği Başkanlığı (2024), “Vize serbestisi diyaloğu”, Erişim Tarihi: 01.04.2024, Erişim Adresi: https://www.ab.gov.tr/51819.html.
• • Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi (2023), “Türkiye – Avrupa Birliği (AB) ilişkilerine ait bazı önemli tarihler”, Erişim Tarihi: 26.06.2024, Erişim Adresi: https://ataum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/209/2023/09/turkiye-_ab_iliskileri_kronolojisi.pdf.
• • Aydın, Rıfat (2018), “Ulus, uluslaşma ve devlet: Bir modern kavram olarak ulus devlet”, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı: 1, ss. 229-256.
• • BBC News Türkçe (2020), “Mülteci krizi: Edirne’de ‘sınırdaki’ göçmenler”, 01.03.2020, Erişim Tarihi: 11.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-51697215.
• • BBC News Türkçe (2020), “Reuters: MİT başkanı Hakan Fidan ve Suriye istihbaratının başkanı Ali Memlük Moskova’da görüştü”, 14.01.2020, Erişim Tarihi: 05.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51100175.
• • BBC News Türkçe (2020), “Yunanistan AB dışişleri bakanlarını olağanüstü toplantıya çağırdı, binlerce göçmen sınırda”, 01.03.2020, Erişim Tarihi: 11.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-51697213.
• • BBC News Türkçe (2021), “Kobani (6 – 8 Ekim) olayları 2014’te nasıl başladı, sonrasında neler yaşandı?”, 23.09.2024, Erişim Tarihi: 05.03.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54292879.
• • BBC News Türkçe (2021), “Suriye’de savaşın 10 yılında 10 kritik dönüm noktası”, 15.03.2021, Erişim Tarihi: 04.0.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56377932.
• • Bekarca Şen, Asiye & Vural, Cem (2014), “Suriye İç Savaşında göç ve kadın”, Yaratıcı Drama Dergisi, Cilt 9, Sayı: 17, ss. 29-40.
• • Çiçekli, Bülent (2009), Göç Terimleri Sözlüğü, Uluslararası Göç Örgütü.
• • Çil, Uğur (2016), “Avrupa’nın büyük imtihanı: demokrasi mi, pragmatizm mi?”, Anadolu Ajansı, 12.08.2016, Erişim Tarihi: 18.08.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/15-temmuz-darbe-girisimi/avrupa-nin-buyuk-imtihani-demokrasi-mi-pragmatizm-mi/615218.
• • Demirkıran, Özlem & Çiçek, Eda & Sarıkçıoğlu, Havva Eltet (2010), “Türkiye - Avrupa Birliği ilişkilerinde "son dönem"”, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı: 1, ss. 57-75. • Dizman, Mücahit (2024), “Diplomasi”, Tarih Kritik Dergisi, Cilt 10, Sayı: 1, ss. 84-91.
• • Ekşi, Nuray (2017), “18 Mart 2016 tarihli AB-Türkiye Zirvesi Bildirisinin hukuki niteliği”, Contemporary Research in Economics and Social Sciences, Cilt 1, Sayı: 1, ss. 47-85.
• • Eriş, Vedat & Yazıcı, Hasan (2019), “21. Yüzyılda Ulus Devletin Bağımsız Siyaset Belirleme Gücü: Türkiye Cumhuriyeti Örneği”, Uluslararası Ekonomi Siyaset İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Cilt 2, Sayı: 4, ss. 244-253.
• • Erten, Rifat (2015), “Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu Hakkında genel bir değerlendirme”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 19, Sayı: 1, ss. 3-52.
• • Euronews (2019), “Erdoğan’dan ‘AB ile vize muafiyeti için gerekli kriterlerin karşılanmasını hızlandırın’ genelgesi”, 18.09.2019, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://tr.euronews.com/2019/09/18/erdogan-ab-ile-vize-muafiyeti-icin-gerekli-kriterlerin-karsilanmasini-hizlandirin-geneli.
• • European Council (2020), “EU HR Borrell visits Türkiye”, Erişim Tarihi: 26.06.2024, Erişim Adresi: https://newsroom.consilium.europa.eu/events/20200303-eu-hr-borrell-visits-Türkiye.
• • Fansa, Mehmet (2021), “Kimim ben? Göçmen, sığınmacı, mülteci, yabancı, vatansız ve geçici koruma: Türkiye’deki Suriyeliler”, Antakiyat, Cilt 4, Sayı: 2, ss. 289-306.
• • Göç İdaresi Başkanlığı, “Geçici korumamız altındaki Suriyeliler”, Erişim Tarihi: 19.08.2024, Erişim Adresi: https://www.goc.gov.tr/gecici-korumamiz-altindaki-suriyeliler.
• • Göç İdaresi Başkanlığı, “Türkiye’de geçici koruma”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.goc.gov.tr/turkiye-de-gecici-koruma.
• • Göçmen, İlke (2014), “Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki Geri Kabul Anlaşmasının hukuki yönden analizi”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt 13, Sayı: 2, ss. 21-86.
• • Hürriyet (1999), “AB’siz de büyürüz”, Erişim Tarihi: 03.01.2024, Erişim Adresi: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/ab-siz-de-buyuruz-39117159.
• • ILO (2023), “Hayata fırsat”, Erişim Tarihi: 26.03.2024, Erişim Adresi: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---ilo-ankara/documents/publication/wcms_867026.pdf.
• • İktisadi Kalkınma Vakfı, “Adaylık süreci”, Erişim Tarihi: 03.01.2024, Erişim Adresi: https://www.ikv.org.tr/icerik_print.asp?id=446.
• • İktisadi Kalkınma Vakfı, “Avrupa Birliği – temel politika alanları – dış ve güvenlik politikası”, Erişim Tarihi: 20.07.2024, Erişim Adresi: https://www.ikv.org.tr/icerik_print.asp?id=228.
• • İktisadi Kalkınma Vakfı (2016), “5 soruda Türkiye – AB zirvesi”, 09.03.2016, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.ikv.org.tr/ikv.asp?ust_id=2049&id=1307.
• • İktisadi Kalkınma Vakfı (2023), “Yeni Göç ve İltica Paktı’nda sona doğru: AP ve AB Konseyi, beş önemli başlıkta daha anlaşmaya vardı”, Erişim Tarihi: 18.08.2024, Erişim Adresi: https://bulten.ikv.org.tr/?ust_id=13933&id=13935.
• • İstanbul Gedik Üniversitesi, “Pragmatizm nedir?”, Erişim Tarihi: 18.08.2024, Erişim Adresi: https://uzemigunsem.gedik.edu.tr/pragmatizm-nedir.
• • Karaca, Hüseyin Akif (2020), “Türkiye - Avrupa Birliği Geri Kabul Antlaşması ve 18 Mart 2016 tarihli Türkiye - Avrupa Birliği Zirve Bildirisi uyarınca düzensiz göçle mücadele ve bazı sorunlu alanlar”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı: 4, ss. 155-194.
• • Kissinger, Henry (2022), Diplomasi, Ankara: Panama Yayıncılık.
• • Koçak, Süleyman Yaman (2009), “Ankara Anlaşması’ndan müzakerelere Avrupa Birliği mali yardımları”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt 16, Sayı: 2, ss. 133-146.
• • Kurnaz, İbrahim & Avcı, Yasin (2024), “Machiavelli ve realist uluslararası ilişkiler teorisi”, Toplum Ekonomi ve Yönetim Dergisi, Cilt 5, Sayı: 1, ss. 102-124.
• • Lorasdağı, Berrin Koyuncu, “Ulus-devlet”, TÜBİTAK, Erişim Tarihi: 05.06.2024, Erişim Adresi: https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/ulus_devlet.
• • Machiavelli, Niccolo (2022), Prens, İstanbul: Can Sanat Yayınları.
• • Milliyet (1999), “Cem’den ‘adaylık’ temennisi”, 22.09.1999, Erişim Tarihi: 03.01.2024, Erişim Adresi: https://www.milliyet.com.tr/dunya/cemden-adaylik-temennisi-5238452.
• • Niu, Song & Fan, Bing (2016), “An overview of the Middle East immigrants in the EU: Origin, status quo and challenges”, İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı: 2, ss. 51-72.
• • NTV (2024), “Bakan Fidan ile bir araya gelen Macaristan Dışişleri Bakanı’ndan vize serbestisi açıklaması”, 15.02.2024, Erişim Tarihi: 12.03.2024, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/turkiye/bakan-fidan-ile-bir-araya-gelen-macaristandisisleri-bakanindan-vize-serbestisi-aciklamasi,C9o23vkbdUGgxBXu2zybaw.
• • Okyar, Onur & Güneş, İsmail Dinçer (2016), “Reel politiği sınırlandıran kamuoyu: Nükleer İran örneği”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 13, Sayı: 50, ss. 77-100.
• • Oostlander, Arie (2004), Türkiye’nin AB’ye Katılım Sürecine İlişkin 2004 Yılı İlerleme Raporu ve Tavsiye Metni, Brüksel: Avrupa Toplulukları Komisyonu.
• • Özdemir, Çağatay (2016), “Suriye’de iç savaşın nedenleri: Otokratik yönetim mi, bölgesel ve küresel güçler mi?”, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, ss. 81-102.
• • Özdemir, Haluk (2008), “Uluslararası ilişkilerde güç: Çok boyutlu bir değerlendirme”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 63, Sayı: 3, ss. 113-144.
• • Öztürk, Tolga & Boyacı, Ece (2022), “Suriyeli mülteci krizinin Türkiye ve Avrupa Birliği ilişkisine yansıması: Dünya sistemleri analizi üzerinden bir değerlendirme”, Alanya Akademik Bakış, Cilt 6, Sayı: 1, ss. 1809-1823.
• • Sayıcı, Neslihan (2023), “Ulus devlet tarih sahnesine neden geç çıktı?”, Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 9, Sayı: 1, ss. 62-87.
• • T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (2003), “Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Katılım Sürecine İlişkin 2003 Yılı İlerleme Raporu”, Aralık 2003, Erişim Tarihi: 26.06.2024, Erişim Adresi: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Turkiyenin_Avrupa_Birligine_Katilim_Surecine_Iliskin_2003_Yili_Ilerleme_Raporu.pdf.
• • T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, “Türkiye-AB ilişkileri”, Erişim Tarihi: 28.06.2024, Erişim Adresi: https://disiliskiler.ktb.gov.tr/TR-22147/avrupa-birligi.html.
• • T.C. Resmî Gazete (2013), “KANUN: YABANCILAR VE ULUSLARARASI KORUMA KANUNU”, No: 28615, 11.04.2013, Erişim Tarihi: 18.08.2024, Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/04/20130411-2.htm.
• • Taş, İbrahim Ethem & Durgun, Sadegül & Bal, Murat (2023), “Türkiye’de Suriyeli göçü sonrası geliştirilen politikaların kriz yönetimi bağlamında değerlendirilmesi”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Cilt 14, Sayı: 3, ss. 1238-1255.
• • Ticaret Bakanlığı (2020), “Türkiye – AB ortaklık ilişkisinin kurulması, Ankara Anlaşması ve Katma Protokol”, Erişim Tarihi: 03.01.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/dis-iliskiler/avrupa-birligi/turkiye-ab-ortaklik-iliskisinin-kurulmasi-ankara-anlasmasi-ve-katma-protokol.
• • TRT Haber (2020), “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Kapılar açılmıştır, bu yükten nasibinizi alacaksınız”, 02.03.2020, Erişim Tarihi: 28.02.2024, Erişim Adresi: https://www.trthaber.com/haber/gundem/cumhurbaskani-erdogan-kapilar-acilmistir-bu-yukten-nasibinizi-alacaksiniz-464262.html.
• • Tunca, Hakan Ömer & Karadağ, Ahmet (2018), “Suriye’den Türkiye’ye göç: Tehditler ve fırsatlar”, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, Cilt 28, Sayı: 2, ss. 47-68.
• • Tunçarslan, Nilay (2018), “Uluslararası sorunların çözümünde normatif ve reel politik araçların karşılaştırmalı bir analizi: İran ve Suriye krizinde Türkiye’nin arabuluculuğu”, International Journal of Political Science and Urban Studies, Cilt 6, Sayı: 2, ss. 73-89.
• • Türk-Alman Üniversitesi Göç ve Uyum Uygulama ve Araştırma Merkezi (2020), “Türkiye’deki Suriyeliler ile 9 yılın özeti: 29 Nisan 2011 – 29 Nisan 2020”, 29.04.2020, Erişim Tarihi: 28.02.2024, Erişim Adresi: https://tagu.tau.edu.tr/turkiye-39-deki-suriyeliler-ile-9-yilin-ozeti-29-nisan-2011-29-nisan-2020.
• • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı (2020), “Avrupa Birliği Konseyi başkanı Charles Michel’in ülkemizi ziyareti”, 04.03.2020, Erişim Tarihi: 26.06.2024, Erişim Adresi: https://www.tccb.tr/basin-aciklamalari/365/116880/avrupa-birligi-konseyi-baskani-charles-michel-in-ulkemizi-ziyareti.
• • Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı (2020), “Cumhurbaşkanı Erdoğan, Avrupa Birliği Konseyi başkanı Michel ve AB Komisyonu başkanı Von Der Leyen ile görüştü”, 09.03.2020, Erişim Tarihi: 30.06.2024, Erişim Adresi: https://tccb.gov.tr/haberler/410/116976/cumhurbaskani-erdogan-avrupa-birligi-konseyi-baskani-michel-ve-ab-komisyonu-baskani-von-der-leyen-ile-gorustu.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Brüksel Zirvesi (24 – 25 Ekim 2002)”, Erişim Tarihi: 17.01.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/bruksel-zirvesi-24-25-ekim-2002.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Feira Zirvesi (20 Haziran 2000)”, Erişim Tarihi: 25.06.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/feira-zirvesi-20-haziran-2000.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Helsinki Zirvesi (10 - 11 Aralık 1999)”, Erişim Tarihi: 03.01.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/helsinki-zirvesi-10-11-aralik-1999.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Laeken Zirvesi (14 – 15 Aralık 2001)”, Erişim Tarihi: 25.06.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/laeken-zirvesi-14-15-aralik-2001.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Mart 2020”, Erişim Tarihi: 12.03.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/mart2020.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Selanik Zirvesi (19 – 20 Haziran 2003)”, Erişim Tarihi: 29.06.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/selanik-zirvesi-19-20-haziran-2003.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye ile AB arasında Vize Serbestisi Diyaloğu Mutabakat Metni ve Geri Kabul Anlaşması imzalandı”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/turkiye-ile-ab-arasinda-vize-serbestisi-diyalogu-mutabakat-metni-ve-geri-kabul-anlasmasi-imzalandi.tr.mfa.
• • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Vatandaşlarımızın Schengen alanına vizesiz seyahati, Geri Kabul Anlaşması ve Göç Eylem Planı”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/soru-cevap.tr.mfa#:~:text=Geri%20Kabul%20Anla%C5%9Fmas%C4%B1%20yasad%C4%B1%C5%9F%C4%B1%20g%C3%B6%C3%A7menlere,Geri%20Kabul%20Anla%C5%9Fmas%C4%B1n%C4%B1n%20kapsam%C4%B1%20d%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndad%C4%B1r.
• • UNICEF (2014), “Kobani’den Türkiye’ye gelen Suriyeliler’e UNICEF’ten acil yardım”, 23.09.2014, Erişim Tarihi: 05.03.2024, Erişim Adresi: https://www.unicef.org/turkiye/bas%C4%B1n-b%C3%BCltenleri/kobaniden-t%C3%BCrkiyeye-gelen-suriyelilere-uniceften-acil-yard%C4%B1m.
• • Ülger, İrfan Kaya (2020), “Türkiye – AB ilişkilerinde temel anlaşmazlık konuları”, Anadolu Ajansı, 10.03.2020, Erişim Tarihi: 12.03.2024, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/turkiye-ab-iliskilerinde-temel-anlasmazlik-konulari-/1760573.
• • Zabunoğlu, H. Gökçe (2018), “Günümüzde ulus-devlet”, Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 13, Sayı: 1, ss. 535-559.