Urban Transformation and Its Effects on Culture: Case Studies From Türkiye

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 2, 71 - 97, 28.10.2025

Mohamed Sufiyan Siddeek

Öz

This study aims to conduct a comprehensive analysis of the impacts of urban transformation practices on cultural structures. While urban transformation generates profound changes in the physical, social, and economic fabric of cities on a global scale, it also produces enduring effects on local cultural values. In recent years, urban transformation projects in Türkiye have accelerated, primarily driven by the objective of establishing a modern urban lifestyle. However, these initiatives present a dual dynamic, offering substantial opportunities while also posing significant threats to the preservation of cultural heritage. Within this framework, the study first establishes a conceptual basis for understanding urban transformation and the safeguarding of cultural heritage. It then explores the status of cultural assets in the context of urban transformation through two case studies: Erzurum and Sulukule. The Erzurum case is examined as a positive example where urban transformation supports cultural revitalization, while Sulukule is analyzed as a case that illustrates the adverse effects of transformation on local identity and cultural memory. Methodologically, the research adopts a qualitative approach, drawing upon literature review and case study analysis to investigate the social and cultural implications of urban transformation. The findings underscore that sustainable urbanization should transcend mere physical renewal and adopt a holistic perspective that incorporates the protection of cultural heritage. Ultimately, the study seeks to contribute to the academic discourse by offering policy recommendations that highlight the importance of preserving cultural heritage and historical identity for future generations in urban transformation processes.

Anahtar Kelimeler

Urban Transformation , Cultural Heritage , Social Impact , Erzurum , Sulukule

Kentsel Dönüşüm ve Kültürdeki Etkileri: Türkiye’den Örnek Olaylar

Öz

Bu araştırma, kentsel dönüşüm uygulamalarının kültürel yapılar üzerindeki etkilerini derinlemesine analiz etmeyi amaçlamaktadır. Kentsel dönüşüm, küresel ölçekte kentlerin fiziksel, sosyal ve ekonomik yapılarında köklü değişimler yaratırken, yerel kültürel değerler üzerinde de kalıcı etkiler bırakmaktadır. Türkiye’de son yıllarda hız kazanan kentsel dönüşüm projeleri, bir yandan modern şehir yaşamını inşa etmeyi hedeflerken, diğer yandan kültürel mirasın korunması açısından hem önemli fırsatlar hem de ciddi tehditler barındırmaktadır. Bu bağlamda çalışmada, genel olarak kentsel dönüşüm ve kültürel mirasın korunmasına ilişkin kavramsal çerçeve sunulmakta; Erzurum ve Sulukule örnekleri üzerinden kentsel dönüşüm sürecinde kültürel varlıkların durumu incelenmektedir. Erzurum örneği, kentsel dönüşümün kültürel canlanmaya katkı sağladığı bir model olarak ele alınırken; Sulukule, dönüşüm sürecinin yerel kimlik ve kültürel hafıza üzerindeki olumsuz etkilerini yansıtan bir örnek olarak değerlendirilmektedir. Araştırma, literatür taraması ve örnek olay incelemesi yöntemlerine dayanmaktadır ve kentsel dönüşümün toplumsal yapılar ile kültürel haklar üzerindeki etkilerine odaklanmaktadır. Elde edilen bulgular, sürdürülebilir kentleşme süreçlerinin yalnızca fiziksel yenileme ile sınırlı kalmaması, aynı zamanda kültürel mirasın korunmasıyla bütüncül bir şekilde ele alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca bu çalışma, kentsel dönüşüm alanında politika yapıcılar ve uygulayıcılara yönelik öneriler sunmanın yanı sıra, özellikle şehirlerin kültürel mirası ile tarihî kimliğinin korunarak gelecek nesillere aktarılması konusunda literatüre katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kentsel Dönüşüm , Kültürel Miras , Toplumsal Etki , Erzurum , Sulukule

Kaynakça

• Akalın, M. (2015). Kentsel dönüşüm uygulamalarının kentsel kimlik üzerindeki etkileri: İstanbul, Eskişehir ve Bursa örnekleri. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 35, 47–64.
• Aktan, C. C. ve Tutar, H. (2007). Bir sosyal sabit sermaye olarak kültür. Pazarlama ve İletişim Kültürü Dergisi, 6(20), 3–4.
• Altaş, N. T. (2013). Kentsel dönüşümde kültürel miras değerlerinin korunması: Erzurum örneği. Doğu Coğrafya Dergisi, 32, 247–258.
• Altınışık, M. E. (2023). Halk bilimi açısından kentsel dönüşümün kültürel mekân üzerindeki etkisi. Mavi Atlas Dergisi, 11(2), 349–361. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1359608
• Arslan, H. (2014). Kentsel dönüşüm süreçlerinin kentsel haklar temelinde değerlendirilmesi gerekliliği. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 16(1), 33–41. https://doi.org/10.18493/kmusekad.01749
• Ataöv, A. ve Osmay, S. (2007). Türkiye’de kentsel dönüşüme yöntemsel bir yaklaşım. METU JFA, 24(2), 57–82.
• Aydın, A. H. ve Çamur, Ö. (2016). Kentsel dönüşüm uygulamalarında başarılı dünya örnekleri: Danbara, Solidere, Rio De Janeiro. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(1), 53–68. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/227175
• Bahçeci Başarmak, H. I. (2020). Bağımlı kentleşme, kent hakkı ve kentsel dönüşüm. Memleket Siyaset Yönetim (MSY), 15(34), 217–242. https://dergipark.org.tr/tr/pub/msydergi/issue/60642/881535
• Çeker, A. ve Belge, R. (2015). İstanbul’da kentsel dönüşüm kapsamında gerçekleşen bir olgu: Soylulaştırma. Türk Coğrafya Dergisi, 65, 77–86. https://doi.org/10.17211/tcd.30494
• Dağıştan Özdemir, M. Z. (2005). Türkiye’de kültürel mirasın korunmasına kısa bir bakış. Planlama Dergisi, 1, 20–25.
• Demir, A. ve İlke, E. F. (2020). Kentsel dönüşümün ekolojik güvenlik açısından irdelenmesi. N. Algan, D. Özel Demiralp ve F. S. Çörtoğlu (Ed.), Küresel Ekolojik Güvenlik Uluslararası Sempozyum Bildiriler Kitabı (ss. 267–286) içinde. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Demirtaş, Y. ve Esgin, İ. (2006). Bir kentsel yenileme deneyimi: Barselona. Planlama, 2, 155–162. https://www.spo.org.tr/resimler/ekler/47d0ad31c4c4906_ek.pdf
• Erdal, Y. (2021). Bir tarihi mahallenin “site”ye dönüşümü: Sulukule yenileme alanı uygulamaları. Mimar.ist Dergisi, 3, 69–74.
• Erzurum Büyükşehir Belediyesi. (2025a). Performans programı. https://www.erzurum.bel.tr/kurumlar/erzurum.bel.tr/Kurumsal/2025performans.pdf Erzurum Büyükşehir Belediyesi. (2025b). Hacı Cuma’da muhteşem dönüşüm. https://erzurum.bel.tr/haci-cumada-muhtesem-donusum
• Fareghi Bavılolyaei, B. ve Ökem, S. (2018). Katılımcı mimari tasarımda yanıltıcı simge değer olgusu ve bir sözde katılımcılık örneği olarak Sulukule kentsel dönüşümü. MEGARON: Planlama, Mimarlık, Tasarım ve Yapım YTÜ Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, 13(3), 347–362.
• Genç, F. N. (2008). Türkiye’de kentsel dönüşüm: Mevzuat ve uygulamaların genel görünümü. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 15(1), 115–130. https://dergipark.org.tr/tr/pub/yonveek/issue/13688/165663
• Gök, Y. ve Kayserili, A. (2013). Geleneksel Erzurum evlerinin kültürel coğrafya perspektifinde incelenmesi. Doğu Coğrafya Dergisi, 18(30), 175–216.
• Göncüoğlu, S. F. ve Yavuztürk, Ş. P. (2010). Sulukule ve Çingeneleri. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 23, 107–134. Güner, S., Öz, A. K. ve Aydın, M. (2007). Uluslararası mevzuatlar ışığında Türkiye’deki yükseköğretim sisteminde koruma eğitimi: Genel değerlendirme ve öneriler–1. Kültürel Mirasın Dostları Derneği Yayınları, 1, 61–69. http://europa.eu.int/eurlex/lex/en/repert/1640.htm
• Hayta, Y. (2016). Kent kültürü ve değişen kent kavramı. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 165–184.
• İslam, T. (2009). Devlet eksenli soylulaşma ve yerel halk: Neslişah ve Hatice Sultan mahalleleri (Sulukule) örneği (Doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Karadağ, A. ve Mirioğlu, G. (2011). Türkiye’de kentsel dönüşüm politikaları ve uygulamaları üzerine coğrafi değerlendirmeler: İzmir örneği. Ege Coğrafya Dergisi, 20(2), 41–57.
• Karadoğan, U. C. (2024). Tarihi Sulukule, sakinleri ve 1970’lerdeki eğlence anlayışı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 34(2), 1063–1078. https://doi.org/10.18069/firatsbed.1434122
• Kart Aktaş, N. ve Alp, M. A. (2014). Kentsel dönüşümün kent peyzajına etkisi: Sulukule örneği. A. Pınarbaşı ve M. Pala (Ed.), II. Uluslararası Çevre ve Ahlak Sempozyumu (ISEM-2014) Bildiriler Kitabı (ss. 1059–1068) içinde. Adıyaman Üniversitesi Yayınları.
• Kayalar, A. (2009). Soylulaştırma projelerinin çift yönlü simetrik model kavramları çerçevesinde değerlendirilmesi: Sulukule ve Fener-Balat örnekleri (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Kayserili, A. (2011). Erzurum şehrinin kültürel coğrafyası (maddi kültür öğelerine göre) (Doktora tezi). Atatürk Üniversitesi.
• Keleş, İ. (2024). Türkiye’de kentsel dönüşümde imar ve hukuki açıdan yaşanan sorunlar. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi Dergisi, 59(2), 890–904. https://doi.org/10.15659/3.sektor-sosyal-ekonomi.24.06.2415
• Keleş, R. (2005). Kent ve kültür üzerine. Mülkiye Dergisi, XXIX(246), 9–18. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mulkiye/issue/246/968
• Koca, A. (2013). Sulukule projesi bitti mi: Bu maket evlerde kim oturur? https://www.yapi.com.tr/haberler/sulukule-projesi-bitti-mi-bu-maket-evlerde-kim-oturur_111185.html
• Kocaman, S. ve Diğerleri. (2008). Erzurum kentinde gecekondu önleme ve kentsel dönüşüm çalışmaları. Marmara Coğrafya Dergisi, 18, 179–210.
• Koçak, H. (2011). Kent ve kültür ilişkisi bağlamında Türkiye’de değişen ve dönüşen kentler. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi-II, 259–269.
• Kokarca, Ş. Z. ve Batuhan, T. (2023). Erzurum Kalesi Kültür Yolu Projesi’nin pandemiye karşı dirençliliğinin ölçülmesi. Bursa Uludağ Journal of Economy and Society, 42(1), 96–120.
• Kolukırık, S. (2009). Dünden bugüne Çingeneler. Ozan Yayıncılık.
• Kulözü, N. (2016). Bir mekânsal modernleşme öyküsü: Erzurum kenti ve kentsel mekânında ikili dokunun oluşumu. İdealkent, 7(18), 22–47. https://dergipark.org.tr/tr/pub/idealkent/issue/36793/419083
• Kulözü Uzunboy, N. ve Yeşiltepe, A. D. (2021). Erzurum’un mimari mirası ve mimari mirasa yönelik farkındalık. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14(80), 216–231.
• Kuzulugil, A. C., Aytatlı, B. ve Yıldız, N. D. (2019). Kentsel peyzajın tarihi dokudaki sürdürülebilirliği: Erzurum kent merkezi örneği. C. Bağdatlı (Ed.), 2nd International Congress on Engineering and Architecture Bildiriler Kitabı (ss. 951–961) http://www.enarcongress.com/
• Marsh, A. (2009). Türkiye Çingenelerinin tarihi hakkında. E. Uzpeder ve Diğerleri (Hzl.), Biz Buradayız: Türkiye'de Romanlar, Ayrımcı Uygulamalar ve Hak Mücadelesi (ss. 5–18) içinde. İstanbul Helsinki Yurttaşlar Derneği.
• Muti, A. ve Gülkılık, B. N. (2022). Erzurum ilinde kentsel dönüşüm çalışmaları: Yakutiye ilçesi Mecidiye, Aziziye, Gaziler ve Veyisefendi mahalleleri örneği. EKEV Akademi Dergisi, 26(90), 19–34.
• Negiz, N. ve Yalçın, Ö. (2019). Kentsel dönüşümün kent kültürü ve kentsel kimlik üzerindeki etkisi: Kentsel dönüşüm çalışmaları üzerinden nitel bir inceleme. H. Ç. Zhanuzak Alimgerey (Ed.), III. Taras Shevchenko International Congress on Social Sciences Bildiriler Kitabı (ss. 249–261) içinde.
• Öngören, G. (2024). Kentsel dönüşüm hukuku (Yay. No. 5). Adalet Yayınevi.
• Özden, P. P. (2002). Yasal ve yönetsel çerçevesiyle şehir yenileme planlaması ve uygulaması: Türkiye örneği (Doktora tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Özden, P. P. ve Kubat, A. S. (2003). Türkiye’de şehir yenilemenin uygulanabilirliği üzerine düşünceler. İTÜ Dergisi, 2(1), 77–88.
• Özkan, A. R. (2006). Çingenelerin kökeni ve Türkiye'de Çingeneler. H. Suver, B. Kara ve A. Kara (Ed.), Bir Çingene yolculuğu (ss. 6–69) içinde. Fatih Belediyesi Yayını.
• Palabıyık, M. H. (2007). Klasik İslam coğrafyacılarına göre Erzurum. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 18, 127–162.
• Satırcı, D. C. (2014). Mekânsal kümelenme açısından kültür ekonomisinin kentsel gelişim üzerindeki dönüştürücü etkisi: İzmir’de tasarım sektörü (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Seydioğulları, H. S. (2016). Yeni yasal düzenlemelerle kentsel dönüşüm. Planlama, 26(1), 51–64. https://doi.org/10.5505/planlama.2016.54254
• Sezik, M. (2018). Kentlerin tarihi ve kültürel dokusunun korunması bağlamında kentsel dönüşüm uygulamaları. Kent Akademisi, 11(4), 600–608.
• Soğukkuyu, B. ve Tunç, A. Z. (2013). Kent kültürüne ve toplumsal yapıya bağlı olarak kentte tipografinin kullanımı (İzmir ve Milano örnekleri). Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, 12, 156–157.
• Şeker, O. (2020). Sulukule’de soylulaşma ve etkisiyle başlayan yabancılaşma. IJOSSAR: Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, 4(1), 10–25.
• Şimşek, G. (2019). Erzurum kenti mekânsal gelişimi ve bu gelişimi belirleyen etmenlere ilişkin bir çözümleme. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 169–204.
• Şimşek, G., Demircan, N. ve Bayram, S. (2012). Erzurum kentinde gündemde olan kentsel dönüşüm projeleri. 3. Kentsel ve Bölgesel Araştırmalar Sempozyumu Bildiriler Kitabı (ss. 391–401) içinde. Kent ve Bölgesel Araştırmalar İletişim Ağı Yayınları (KBAM)
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Ankara TMMOB Mimarlar Odası. (2005). Son yasal düzenlemelerde kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve yerel yönetimler el kitabı. TMMOB Mimarlar Odası Yayınları.
• Tezcan, M. (1987). Erzurum kültürü ve kişiliği. Tarihi Akış İçinde Erzurum Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 275–287. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/794454
• TMMOB. (2012). Neslişah ve Hatice Sultan Mahalleleri (Sulukule) Yenileme Alanı. İstanbul Büyükkent TMMOB Mimarlar Odası 41. Dönem Çalışma Raporu, 9. Bölüm, 12. Konu. https://www.mimarist.org/calisma_raporlari/sulukule.pdf
• Tuna, K., Şatıroğlu, A. ve Çağlayandereli, M. (2006). Neslişah Mahallesi toplumsal yapı araştırması. H. Suver, B. Kara ve A. Kara (Ed.), Bir Çingene Yolculuğu (ss. 154–180) içinde. Fatih Belediyesi Yayını.
• UNESCO (1982). Mexico City declaration on cultural policies: Adopted by the World Conference on Cultural Policies, Mexico City, 26 July–6 August 1982. UNESCO. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000052505
• Uysal, Ü. E. (2012). Sulukule: Kentsel dönüşüme etno-kültürel bir direniş. İdealkent, 7, 136–157.
• Yaman, A., Arslan, C. ve Önalp, G. (2015). Türkiye’deki kentleşme projelerinde yerel yönetimlerin rolü ve bu projelerin kentlileşmeye etkisi: Kars örneği. Ardahan Üniversitesi İİBF Dergisi, 2, 53–69.
• Yasin, M. (2005). Kentsel dönüşüm uygulamalarının hukuki boyutu. TBB Dergisi, 60, 116.
• Yeter, E. (2007). Kentsel gelişme ve kültür değerleri (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi.
• Yılmaz, S., Irmak, M. A. ve Zengin, M. (2003). Geleneksel Erzurum evlerinde mekân kullanımı. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 34(2), 173–178.