Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Kadı İzzeddin-i Râzî ve Şemseddin-i Mardînî ile İlişkileri

Yıl 2025, Sayı: Mevlâna Özel Sayısı, 97 - 116, 10.12.2025

Rauf Kahraman Ürkmez

https://doi.org/10.23897/usad.1651672

Öz

Büyük sufi şair Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin (öl. 672/1273) tasavvufi ve fikri çevresi, Selçuklu Anadolu’sunun kültürel yapısı ve bilimsel yaşamıyla ilgilenen araştırmacılar için önemli bir referans noktasıdır. Zira gerek ilmî ve irfanî birikimi gerekse ömrünün en bereketli yıllarını geçirdiği Selçuklu Konya’sının siyasi ve sosyokültürel ortamı, Mevlânâ’nın toplumun pek çok kesimiyle (âlim, sufi, ahi, hafız, ressam, mimar, hekim, tacir, emîr, hükümdar, hatun, edip, şair, rahip vb.) çeşitli ve çok yönlü ilişkiler geliştirmesine zemin hazırlamıştır. Bu bakış açısıyla hazırlanan makalemiz, Selçuklu Anadolu’sunun dinî ve ilmî hayatını, dönemin temel şahsiyetleri arasındaki ilişkiler üzerinden anlamaya mütevazı bir katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede makalemizde biri kadı/vezir diğeri fakih/müderris iki hukuk insanının biyografisi oluşturulmuş ve onların Mevlânâ ile kurduğu ilişkilerin mahiyeti ve derecesi mercek altına alınmıştır. Kadı İzzeddin-i Râzî (öl. 654/1256) Türkiye Selçukluları bürokrasisinde kritik görevler (elçi, atabey, vezir) üstlenmiş Rey asıllı mühim bir şahsiyettir. Dindarlığı ve hayırseverliğiyle de tanınan, ulemaya ve ilim meclislerine teveccüh gösteren Kadı İzzeddin ile Mevlânâ arasında samimi bir ilişki söz konusudur. Şemseddin-i Mardînî (öl. 656/1258’ten sonra) ise 13. yüzyıl Selçuklu Konya’sının mühim Hanefi fakihlerinden biridir. Bununla birlikte kendisi hakkındaki bilgileri neredeyse tamamen ilk Mevlevî kaynaklarına —özellikle menâkıbnâmelere— borçluyuz. Dolayısıyla o, Mevlânâ ile geliştirdiği samimi ilişkiler dolayısıyla araştırmacıların görüş alanına girebilmiş kişilere örnek teşkil etmektedir. Sadece Şemseddin-i Mardînî’nin değil, 13. yüzyılda Anadolu’da yaşamış pek çok âlimin (müderris, hekim, kadı, fakih vb.), başta menâkıbnâmeler olmak üzere tasavvufi kaynaklara konu olması, sufilerle ulema arasındaki ilişkilerin ne kadar yoğun olduğunu göstermektedir. Bu nedenle makalemizde kullandığımız ana kaynak türü olan menâkıbnâmeler, sair muasır kayıtlar ekseninde muhteva analizine tabi tutulmuştur. Kadı ve fakihlerle sufiler arası ilişkiler açısından bakıldığında, Kadı İzzeddin ve Şemseddin-i Mardînî’nin tasavvufa ılımlı ve ölçülü muhalefet yaptıkları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fakih , Menakıpname , Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî , Kadı İzzeddin-i Râzî , Şemseddin-i Mardînî

Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī’s Relations with Qādī ᶜIzz al-Dīn al-Rāzī and Shams al-Dīn al-Mardīnī

Öz

The mystical and intellectual milieu of the great Sufi poet Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī (d. 672/1273) is vital reference point for researchers interested in the cultural structure and scientific life of Seljukid Anatolia. Both his scholarly and intellectual background and the political and sociocultural environment of Seljukid Konya, where he spent the most fertile years of his life, paved the way for Mawlānā to develop diverse and multifaceted relations with many segments of society (scholars, Sufis, akhīs, hāfizes/memorisers, painters, architects, physicians, merchants, statesmen, rulers, khātūns, poets, priests, etc.). From this perspective, our article aims to make a modest contribution to understanding the religious and scholarly life of Seljukid Anatolia through the relations between the prominent figures of the period. In this framework, the biographies of two jurists, one of whom was a qādī/vizier and the other a faqīh/mudarris, are presented and the nature and degree of their relations with Mawlānā are analysed. Qādī ᶜIzz al-Dīn al-Rāzī (d. 654/1256) was an essential figure of Rayy origin who held critical positions (ambassador, atabag, vizier) in the bureaucracy of the Seljuks of Türkiye. There is an intimate relationship between Qādī ᶜIzz al-Dīn and Mawlānā, who was also known for his piety and philanthropy and who favoured the scholars and scholarly assemblies. Shams al-Dīn al-Mardīnī (d. after 656/1258) was a critical Hanafī faqīh of 13th-century Seljuk Konya. However, we owe our knowledge of him almost entirely to early Mawlawī sources, especially the manāqibnāmahs. Therefore, he is an example of a person who came within the field of view of researchers due to the intimate relations he developed with Mawlānā. The fact that not only Shams al-Dīn al-Mardīnī but also many other scholars (mudarris, physician, qādī, faqīh, etc.) who lived in Anatolia in the 13th-century are the subject of Sufi sources, especially manāqibnāmahs, shows how intensive the relations between Sufis and scholars were. For this reason, manāqibnāmahs, the leading source type we use in our article, have been subjected to content analysis on the axis of other contemporary records. In terms of the relations between the qādīs and faqīhs and the Sufis, it is concluded that Qādī ᶜIzz al-Dīn and Shams al-Dīn al-Mardīnī were moderate and measured in their opposition to Sufism.

Anahtar Kelimeler

Faqīh , Manāqibnāmeh , Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī , Qādī Izz al-Dīn al-Rāzī , Shams al-Dīn al-Mardīnī

Kaynakça

• Akkuş, M. (2021). Kadı İzzeddin’in Hayatı ve Konya’daki Vakıf Eserleri. C. Arabacı & N. Yazıcı vd. (Ed.), Konya vakıfları (Vol. 1, pp. 97-107). Konya: Konya Ticaret Odası Publications.
• Aksarayî, K. M. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr (Öztürk, M. Trans.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• Anonim. (2014). Târih-i Âl-i Selçuk (Gök, H. İ. & Coşguner, F. Trans.). Ankara: Atıf Publications.
• Atar, F. (1995). Fetva. İslâm ansiklopedisi (Vol. 12, pp. 486-496). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Atar, F. (2001). Kadı. İslâm ansiklopedisi (Vol. 24, pp. 66-69). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Publications.
• Bal, M. S. (2006). Türkiye Selçuklu Devletine hükümdarlık yapan vezir; Şemseddin İsfahânî. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 265-294.
• Bayram, M. (2008). Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve menâkıb-nâmesi. Konya: s.n.
• Bilmen, Ö. N. (2016). İslâm hukuku terimleri sözlüğü (Kahraman, A. Ed.). İstanbul: Nizamiye Akademi Publications.
• Bligh-Abramski, I. (1992). The judiciary (qādīs) as a governmental-administrative tool in early Islam. Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXXV/(1), 40-71.
• Eflâkî, A. (2006). Ariflerin Menkıbeleri (Yazıcı, T. Trans.). İstanbul: Kabalcı Publications.
• Erdoğru, M. A. (2003). Murad Çelebi defteri: 1483 yılında Karaman vilâyetinde vakıflar I. Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII/(1), 119-160.
• Ergenç, Ö. (1995). Osmanlı klasik dönemi kent tarihçiliğine katkı: XVI. yüzyılda Ankara ve Konya. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Publications.
• es-Sadrî, Ş. M. (2002). Regâyibü’l-Menâkıb (Agar, M. E. Ed.). İstanbul: Anka Publications.
• es-Sakkâr, S. (2003). Muîd. İslâm ansiklopedisi (Vol. 31, pp. 86-87). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• es-Serrâc. (2015). Tuffâhu’l-Ervâh ve Miftâhu’l-İrbâh (Gürkan, N. & Bardakçı, M. N. & Sarıkaya, M. S. Trans.). İstanbul: Kitap Yayınevi Publications.
• İbn Bibi. (2014). el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye (Öztürk, M. Trans.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• İbnü’l-İbrî. (2011). Târîhu Muhtasari’d-Düvel (Yaltkaya, Ş. Trans.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• Kahraman, S. A. (2009). XVI. yüzyıl başlarında Karaman vilâyeti vakıfları. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Publications.
• Kallek, C. (1998). el-Hidâye. İslâm ansiklopedisi (Vol. 17, pp. 471-473). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Konyalı, İ. H. (1964). Âbideleri ve kitabeleri ile Konya tarihi, Konya: Yeni Kitap Basımevi Publications.
• Konyalı, İ. H. (1968). Bir hüccet iki vakfiye. Vakıflar Dergisi, 7, 97-110.
• Kuran, A. (1969). Anadolu medreseleri (Vol. 1). Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Publications.
• Küçükaşcı, M. S. (2006). Müşrif. İslâm ansiklopedisi (Vol. 32, pp. 167-169). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Küçükdağ, Y. & Arabacı, C. (2016). Selçuklular ve Konya. Konya: Çizgi Kitabevi Publications.
• Lewis, F. D. (2000). Rumi past and present east and west. Oxford: Oneworld Publications.
• Mevlânâ. (1959). Fîhi mâ-fîh (Gölpınarlı, A. Trans.). İstanbul: Remzi Kitabevi Publications.
• Mevlânâ. (1999). Mektuplar (Gölpınarlı, A. Trans.). İstanbul: İnkılâp Publications.
• Mülâyim, S. (2001). Karatay Medresesi. İslâm ansiklopedisi (Vol. 24, pp. 475-476). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Niğdeli Kadı Ahmed. (2015). el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk (Vol. 1-2) (Ertuğrul, A. Trans.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• Öngören, R. (2000). Osmanlılar’da tasavvuf. İstanbul: İz Publications.
• Özel, A. (1990). Hanefi fıkıh âlimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Özen, Ş. (2001). Kâdî Şüreyh. İslâm ansiklopedisi (Vol. 24, pp. 119-121). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Sipehsâlâr. (1977). Risâle (Yazıcı, T. Trans.). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Publications.
• Sultan Veled. (2016). Sultan Veled divanı. (Değirmençay, V. Trans.). İstanbul: Demavend Publications.
• Şahin, K. (2007). Konya Kadı İzzeddin Mâristân-ı Atik (Hastanesi) ve Sultan Alâddin Keykubat Dâruşşifâsı. Vakıflar Dergisi, 30, 101-116.
• Turan, O. (1948). Celâleddin Karatay, vakıfları ve vakfiyeleri. Belleten, XII/(45), 17-172.
• Turan, O. (1998). Selçuklular zamanında Türkiye. İstanbul: Publications.
• Turan, R. (1995). Türkiye Selçuklularında hükûmet mekanizması. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Publications.
• Uludağ, S. (2002). Keşf. İslâm ansiklopedisi (Vol. 25, pp. 315-317). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Uludağ, S. (2003). Mârifet. İslâm ansiklopedisi (Vol. 28, pp. 54-56). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Uludağ, S. (2006). Müşâhede. İslâm ansiklopedisi (Vol. 32, pp. 152-153). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Anadolu Türk tarihi vesîkalarından Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya vilâyet, kaza ve nahiye merkezlerindeki kitâbeler. İstanbul: Maârif Vekâleti Publications.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti teşkilâtına medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.
• Ünver, A. S. (1938). Büyük Selçuklu İmparatorluğu zamanında vakıf hastahanelerin bir kısmına dair. Vakıflar Dergisi, 1, 17-17.
• Ürkmez, R. K. (2018). Menâkıbnâmelere göre XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda tasavvufî zümreler, (Unpublished doctoral thesis). Selçuk University, Konya.
• Ürkmez, R. K. (2020). Selçuklular zamanında Anadolu’da tasavvufî zümreler. Konya: Çizgi Kitabevi Publications.
• Yinanç, M. H. (2014). Türkiye tarihi Selçuklular devri (Vol. 1-2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Publications.