Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Ailesinin Yakın Çevresindeki Selçuklu Melikeleri

Yıl 2025, Sayı: Mevlâna Özel Sayısı, 1 - 22, 10.12.2025

Mahmut Demir

https://doi.org/10.23897/usad.1658684

Öz

Selçuklular devrinde Türkiye sahip olduğu maddî zenginlik ve kültürel ortam sayesinde çeşitli sahalarda temayüz etmiş çok sayıda kıymetli şahsiyet yetiştirmiştir. Bunların en mühimlerinden birisi de ünü ve etkisi yüzyıllar boyunca artarak devam edip günümüze kadar ulaşan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’dir. Selçuklu Türkiye’sinde özellikle de başkent Konya’da çok ciddi bir etkisi olan Mevlânâ’nın öğretileri zaman içerisinde çok geniş bir alana yayılmıştır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, yaşadığı dönemde Selçuklu topraklarındaki pek çok mühim kişiyle ve toplulukla ilişkiler kurmuştur. Onun yakın ilişki kurduğu zümreler arasında Türkiye Selçuklu sultanları, sultan eşleri, sultan kızları, devlet erkânı ve bunların bazılarının aile bireyleri de bulunmaktadır. Özellikle soylu Selçuklu melikelerinin Mevlânâ ve ailesi ile olan yakınlıkları bilhassa dikkat çekicidir. Üstelik bunların bazıları hakkında oldukça fazla bilgi bulunmaktadır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve ailesinin en yakını olan ve hakkında en fazla kayıt bulunan Selçuklu melikesi Gürcü Hatun’dur. Bu kayıtlar onun Mevlevîler nezdindeki konumunu açıkça ortaya koymaktadır. Kaynaklarda Gürcü Hatun dışında Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in annesi Mahperi Hatun, Sultan Rükneddîn IV. Kılıç Arslan’ın kızı Selçuk Hatun, eşleri Gömeç Hatun ve Fatma Hatun ayrıca Gürcü Hatun’un II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’den olma kızları Hâvendzâde ve Aynü’l-Hayat hatunların Mevlânâ ve ailesi ile yakınlıkları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Bunlardan Gürcü Hatun ve Gömeç Hatun Mevlânâ’ya onun müridesi olarak anılacak kadar bir durumdadırlar. Dolayısıyla Selçuklu hanedanından çok sayıda melikenin Mevlânâ ve ailesi ile yakın ilişkiler kurduğu ve onları her anlamda destekledikleri anlaşılmaktadır. Bu Selçuklu Sarayı ile Mevlânâ Dergâhı’nın düşünülenden daha yakın ve girift bir ilişki içerisinde olduğunu, ayrıca devlet içerisinde Mevlevîlerin bir ağırlığı olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî , Mevlevîlik , Türkiye Selçukluları , Selçuklu Melikeleri , Konya

Seljuq Queens in the Neighbourhood of Mawlana Jalal Al-Din Al-Rumi and His Family

Öz

During the Seljuq period, Türkiye; thanks to its financial wealth and cultural environment, produced many valuable figures who distinguished themselves in various fields. One of the most important of these is Mawlana Jalal al-din al-Rumi, whose fame and influence have continued to increase over the centuries and have reached the present day. The teachings of Mawlana, who had a very serious influence in Seljuq Türkiye, especially in the capital Konya, spread over a very wide area in time. Mawlana Jalal al-din al-Rumi established relations with many important people and communities in the Seljuq lands during his lifetime. Among the people with whom he established close relations were the Seljuq sultans of Türkiye, the wives of the sultans, the daughters of the sultans, state officials, and some of their family members. The closeness of the noble Seljuq queens to Mawlana and his family is particularly noteworthy. Moreover, there is quite a lot of information about some of them. The closest relative of Mawlana Jalal al-din al-Rumi and his family, and the one about whom there are the most records is Gurju Khatun. These records clearly reveal her position in the eyes of the Mawlawis. In addition to Gurju Khatun, the sources contain information about the closeness of Mahbari Khatun, the mother of Sultan Ghiyath al-din Kaykhusraw II, Seljuq Khatun, the daughter of Sultan Rukn al-din Kilij Arslan IV, his wives Gumaj Khatun and Fatma Khatun, and Gurju Khatun's daughters Khawandzadeh and Ayn al-Khayat Khatun, who were born to Ghiyath al-din Kaykhusraw II, with Mawlana and his family. Among them, Gurju Khatun and Gumaj Khatun were in such a position that Mawlana was called his disciple. Therefore, it is understood that many of the Seljuq dynasty had close relations with Mawlana and his family and supported them in every sense. This shows that the Seljuq court and the Mawlana dervish lodge were in a closer and more intricate relationship than previously thought, and that Mawlawis had influence within the state.

Anahtar Kelimeler

Mawlana Jalal al-din al-Rumi , Mawlawiyya , Seljuqs of Türkiye , Seljuq Queens , Konya

Kaynakça

• Akyurt, M. Y. (1936). Konya Asarı Atika Müzesinde Mevlanâ Celâleddini Rumînin Sandukası. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, III, 113-127.
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmûd-i (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Altun, A. (1996). Gömeç Hatun Türbesi. İslam Ansiklopedisi (C. 14, s. 149). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Anonim (1952). Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III Tarih-i Âl-i Selçuk Der Anatolu. (Uzluk, F. N. Çev.). Ankara: Kemal Bey Matbaası.
• Arbaş, H. (2001). Muineddin Süleyman Pervane’nin Eşi Gürcü Hatun’un Kayseri Yolculuğu ve Ressam
• Aynüddevle-i Rûmî. M. Argunşah, İ. Görkem, H. Argunşah & A. Kılıç, (Haz.). Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildirileri Cilt I içinde (s. 53-63). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Arslan, M. (2019). Erzurum’daki 2. Alaaddin Keykubâd ve Annesi Gürcü Hatun’a Ait Olduğu Düşünülen Kümbet Kazısı Hakkında. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Ek Sayı 2, 407-411.
• Bekmez, A. (2016). Anadolu Selçuklu Döneminde Kadınların Mimari Etkinlikleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Cahen, C. (2002). Osmanlılardan Önce Anadolu. (Üyepazarcı, E. Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Celâleddin, Mevlana (1963). Mektuplar. (Gölpınarlı, A. Çev. ve Haz.). İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Cenâbî Mustafa Efendi (2023). Cenâbî Mustafa Efendi’nin El-Aylemü’z-Zâhir Fî Ahvâli’l-Evâ’il ve’l-Evâhir Adlı Eserinin Türkiye Selçukluları İle İlgili Kısmının Tenkidli Metin Neşri. (Kesik, M. Haz.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Cilacı, O. (1988). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Gayr-i Müslimlerle Münasebetine Dair Bir İnceleme. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi Tebliğleri Cilt II içinde (s. 317-325). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Çelebi, C. B. (1991). Hz. Mevlânâ’nın Eserlerinde “Kadın” Konusuna Kısa Bir Bakış. II. Milletlerarası Mevlânâ Kongresi 3-5 Mayıs 1990 Tebliğler içinde (s. 103-107). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, C. (2024). Anadolu Selçuklu Devletinde Güçlü Bir Kadın: Hüdavend Hatun. Türk İdare Dergisi, 499, 69-95.
• Değirmençay, V. (2014). Sultan Veled’in Anadolu Selçuklu Sultanlarına Methiyeleri. A. Karaismailoğlu (Ed.). Mevlânâ Araştırmaları 5 içinde (s. 141-159). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Demir, H. (2020). Mahperi Huand Hatun’un Sanduka Kitabesi Üzerine Düşünceler. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 29(4), 301-314.
• Demir, M. (2022). II. Gıyâseddîn Keyhüsrev Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi 1237-1246. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Derviş Mahmûd-ı Mesnevîhan (2007). Sevâkıb-ı Menâkıb. (Ayan, H. & Ayan, G. & Erol, E. Haz.). Konya: Rûmî Yayınları.
• Durukan, A. (2019). Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar. F. Başar (Ed.). Vakıf Kuran Kadınlar içinde (s. 21-35). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Eflâkî, Ahmed. (2012). Ariflerin Menkıbeleri. (Yazıcı, T. Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Sipehsâlâr, Feridun bin Ahmed-i (2011). Mevlânâ ve Etrafındakiler. (Yazıcı, T. Çev.). İstanbul: Pinhan Yayınları.
• El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî, İbn Bîbî (1941). Anadolu Selçûkî Devleti Tarihi İbn Bîbî’nin
• Farsça Muhtasar Selçuknâmesinden. (Gencosman, M. N. Çev.). Ankara: Uzluk Basımevi.
• El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî, İbn Bîbî (1996). El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye I-II. (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• El-Ömerî, Şihâbeddîn Ahmed b. Yahya İbn Fazlullah, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâlikü’l-Emsâr, III /XXVII. (el-Cubûrî, K. S. Thk.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Gürbüz, O. (2004). Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin Yapım Tarihi ve Banisi Hakkında Yeni Bir Yaklaşım. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11(25), 145-160.
• İbn Şeddâd, İzzeddîn Muhammed b. Ali İbn İbrahim (1941). Baypars Tarihi Al-Melik-Al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi. (Yaltkaya, M. Ş. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr, Muhammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid eş-Şeybânî (1987). İslâm Tarihi El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi Cilt XII. (Ağırakça, A. & Özaydın, A. Çev.). İstanbul: Bahar Yayınları.
• Kara, D. (2019). Türkiye Selçuklu Sultan Eşlerinden Mahperi Huand Hatun’un Yaptırdığı Yapılar. Turkish Studies, 14(1), 107-136.
• Kayaoğlu, İ. (2002). Sultan-Mevlevî İlişkilerine Genel Bir Bakış. H. Karpuz, Y. Şafak, Y. Öz, N. Şimşekler & O. Eravşar, (Yay. Haz.). X. Milli Mevlâna Kongresi Tebliğler I 2-3 Mayıs 2002 içinde (s. 35-49). Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.
• Kaymaz, N. (1970). Pervâne Muîneddîn Süleyman. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-i (2018). Târih-i Güzide. (Öztürk, M. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kesik, M. (2004). Mesud II. İslam Ansiklopedisi. (C. 29, s. 342-343). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lewis, F. (2010). Mevlânâ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı. (Güven, G. Ç. & Koyukan, H. Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Mermer Ceviz, Ü. (2023). Hz. Mevlânâ’nın Dünyasındaki Kadınlar ve Kadına Yaklaşımı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Öngül, A. (2017). Anadolu Selçukluları. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Özcan, A. (2022). Sultan IV. Rükneddin Kılıç Arslan Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Öztürk, M. (1986). Mevlânâ’nın Mektupları. 1. Millî Mevlâna Kongresi Tebliğleri içinde (s. 83-92). Konya: Selçuklu Üniversitesi Yayınları.
• Paydaş, K. (2013). Yüzyıllarda Selçuklu Payitahtında Kadınların Konumu. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(8), 457-481.
• Sayın, S. (2019). Türkiye Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıcarslan ile Eşi Gumaç Hatun’un Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ile Münasebeti. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 2(2), 239-247.
• Saint Quentin, Simon De (2006). Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. (Özbayoğlu, E. Çev.). Alanya: Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Subaşı, Ö. & Dayı, Ö. (2023). Selçuklu Sarayında Mevlevî Kadınlar. C. Arabacı, M. A. Hacıgökmen & M. Akkuş (Ed.). Konya Kitabı XIX Türkiye Selçukluları ve Konya III. Cilt İlmî Hayat içinde (s. 409-424). Konya: Konya Ticaret Odası Yayınları.
• Subaşı, Ö. (2016). Türkiye Selçuklu Devleti’nde Güçlü Bir Kadın: Gürcü Hatun Tamara. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 384-401.
• Şimşekler, N. (2022). Sultan Veled’in Divanı’nda Şehirlere Yazdığı Övgüler. Nüsha, 54, 167-186.
• Tskhovreba, Kartlis, (2014). A History Of Georgia. (Met’reveli, Roin, Trans.). Tbilisi: Artanuji Publishing.
• Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Yinanç, M. H. (2014). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri Cilt II. (Yinanç, R. Yay. Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.