SELÇUKLULARIN ABBÂSÎ HALİFELERİYLE İLİŞKİLERİ VE HALİFELİK MEFKÛRESİ BAĞLAMINDA BAĞDAT’A YÖNELİK FAALİYETLERİ

Yıl 2021, , 137 - 178, 02.07.2021

Murat Akbaş

https://doi.org/10.23897/usad.961225

Öz

Selçukluların Abbâsî halifeleriyle ilişkileri ve halifeliği elde etmek için yapmış olduğu faaliyetleri ortaya koymak amacıyla ele alınan bu çalışma, onların hedeflerini gerçekleştirmek için yaptığı faaliyetleri içermekte olup nitel araştırma desenlerinden veriler/kaynaklar arasında karşılaştırma ve analiz etme yöntemi uygulanarak hazırlanmıştır. Çalışmada kısaca; Sultan Tuğrul Bey’in Halife Kâim-Biemrillâh’tan aldığı yetkilerle hilâfet merkezinde siyasî üstünlüğü ele geçiren Selçuklular, bu güçlerini Halife Nâsır- Lidînillâh dönemine kadar sürdürmüşlerdir. Bu süreç içerisinde hilâfet merkezini tamamen ele geçirip halifeliğin değişik yollarla Selçuklulara geçmesine yönelik aktif faaliyetleri Sultan Melikşah ve oğlu Sencer döneminde görmekteyiz. Sultan Melikşah bu amacını gerçekleştirmek için Bağdat’taki siyasî tesirini artırmış, imar faaliyetleri ile ilmî ve kültürel faaliyetlere girişmiştir. Ayrıca kapsamlı fetih hareketleriyle İslâm dünyasında kendisini kabul ettirerek bu gücün kendisinde var olduğunu da ispatlamıştır. Öte yandan hem doğu Arabistan ve Hicaz bölgesindeki faaliyetleri hem de Mısır’a karşı uyguladığı fetih girişimleri onun bu düşüncesini destekleyen gelişmeler olmuştur. Ama genç yaşta hem de halifeliği almak için Bağdat surlarına dayandığı vakit gelen ani ölümüyle o bu emelini gerçekleştirememiştir. Ardından gelen oğulları Berkyaruk, Tapar ve Sencer de hem iç isyanlardan hem Bâtınîlerin faaliyetlerinden hem de Haçlı saldırılarından dolayı Bağdat’a yönelik etkin siyasî etkinlik gerçekleştirememişlerdir. Sultan Sencer’in döneminde Tapar’ın oğlu Irak Selçuklu Sultanı Mesud Bağdat’a yönelik girişimlerde bulunduysa da hilafeti ele geçirme ve Sünnî İslâm dünyasına hâkim olma gibi bir başarıya ulaşamamıştır. Tam aksine halifeler, Sencer döneminde Selçukluların kendi aralarındaki çekişmeleri ve Selçukluların aleyhine gelişen siyasi olayları fırsat bilip Selçuklu boyunduruğundan kurtulmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu Tarihi, Selçuklu Siyaseti, Abbâsîler, Halifelik, Melikşah, Ahmet Sencer, Bağdat

Kaynakça

• Abu'l-Farac, Gregory. (1999). Abu'l-Farac tarihi (C. I). (Doğrul, Ö. R. Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Adalıoğlu, H. H. (1996). Büyük Selçuklu devleti ile Abbasi münasebetleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Altınsoy, N. (2013). Büyük Selçuklu devleti ile Abbasi halifeleriyle ilişkileri ve iki hanedan arasındaki evlilikler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kırıklareli.
• Bakkal, A. (2005). Hz. Ebubekir'in halife seçilmesinde "İmamlar Kureyştendir" hadisinin rolü üzerine. İstem, 6, 87-103.
• Beyhakî, Ebû'l-Fadl. (1999). Târîhu'l-Beyhakî. (el-Haşab, Y. & Neş'et, S. Dü) Mısır: Dârü't-Tıbâati'l-Hadîse.
• el-Bağdâdî, el-Hâfız, el-Hatîb. (2001). Târîhü'l-Bağdâdî (C. 1). (Mâ'rûf, B. A. Dü.) Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî.
• el-Bundârî, el-Fetih b. Ali. (1900). Devletü Âli Selcûk. Mısır: Matbaa' el-Mevsûâ't.
• el-Hamevî, Yâkût. (1995). Mû'cemü'l-büldân (C. 3). Beyrut: Dârü Sâdır. (2 bs.)
• el-Hüseynî, Sadrüddîn Ebû'l-Hasan. (1943). Ahbârü'd-devleti's-Selcûkiyye. (Lügal, N. Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• er-Râvendî, Muhammed b. Ali (2005). Râhatü's-Sudûr ve Âyetü's-Sürûr. (eş-Şevâribî, İ. E., Hasaneyn, A.-N. M., es-Sayyad, F. & M. Bedî Çev.) Kahire: el-Meşrûu'l-Kavmî Li't-Terceme.
• Fazlullah, Reşîdüddîn. (2010). Câmi'üt-tevârih. (Göksu, E. & Güneş, H. H. Çev.) İstanbul: Selenge Yay.
• Hartman, A. (2006). Nâsır-Lidînillâh. İslâm ansiklopedisi (C. 32, s. 399-402). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ. (1991). el-Bidâye ve'n-nihâye (C. 12). Beyrut: Mektebetü'l-Maârif.
• İbnü'l-Adîm, Kemâlüddîn. (ty.). Buğyetü't-taleb fî târîhi'l-Haleb (C. 4). (Zekkâr, S. Düz.) Beyrut: Dârü'l-Fikr.
• İbnü'l-Cevzî, Ebû'l-Ferec Abdurrahman. (1992). el-Muntazâm fî Târîhi'l-Mülûki ve'l-Ümem (C. 15). (Ata, M. A. & Ata, M. A. Düz.) Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• İbnü'l-Esîr, Ebû'l-Hasan Ali. (1987). el-Kâmil fi't-târîh (C. 8). (ed-Dakkâk, M. Y. Dü.) Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• Kafesoğlu, İ. (2019). Sultan Melikşah döneminde Büyük Selçuklu imparatorluğu. İstanbul: Ötüken Yay. (3. bs.)
• Kavak, Ö. (2011). İki âlim, iki halife adayı: Cüveynî’nin Nizâmülmülk’ü, Gazzâlî’nin Müstazhir’i. Dîvân, 16/(31), 35-66. Erişim Adresi: https://www.divandergisi.com/tr/Dergi/Makale/32/315. Erişim Tarihi: 06.11.2020.
• Koca, S. (2007). Büyük Selçuklu sultanı Melikşah'ın Suriye, Filistin, Mısır politikası ve Türkmen beyi Atsız. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları,(22), 1-37. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26269/276762. Erişim Tarihi: 02.11.2020.
• Köymen, M. A. (1976). Tuğrul bey ve zamanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ocak, A. (2017). Nizâmiye medreseleri. İstanbul: Semerkant Yay. (2. b.) Özaydın, A. (2014). Selçuklular döneminde Nakîbün-Nukebâların siyasî, idârî ve içtimâî hayattaki rolleri: Tırâd b. Muhammed ve Oğlu Ali b. Tırâd El-Kureşî El-Hâşimî ez-Zeynebî örneği. TYB Akademi, (12), 101-114.
• Özdemir, M. N. (2008). Abbasi halifeleri ile Büyük Selçuklu sultanları arasındaki münasebetler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi,(24), 315-367. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26266/276707. Erişim Tarihi: 04.12.2020.
• Özgüdenli, O. (2020). Selçuklular (C. 1). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. (6. bs.)
• Piyadeoğlu, C. (2020). Büyük Selçuklular. İstanbul: Kronik Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2020). Sultan Alparslan (10 b.). İstanbul: Kronik Yay.
• Sallâbî, Ali Muhammed. (2006). Abbâsîler dönemi ve murâbıtlar devleti. İstanbul: Ravza Yay.
• Sıbt İbni'l-Cevzi, Şemseddîn. (2013). Mirâtü'z-zamân fî tevârîhi'l- âyân (C. 19). (Muhammed Enes, & K. M. el-Harrût, Dü) Beyrut: Dârü'r-Risâleti'l-Âlemiyye.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvahhab. (1992). Tabakâtü'ş-şâfiîyyeti'l-Kübra (C. 4). (et-Tannâhî, M. M. & el-Hulv, A. M. Dü) Mısır: el-Hicr. (2. bs.)
• Süyûtî, İmâm Celâlüddîn Abdurrahman. (2018). Halifeler tarihi. (Mustafa, C. M. Dü., Gündüz, A. Çev.) İstanbul: Asalet Yay.
• Turan, O. (2008). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti. İstanbul: Ötüken. (10. bs.)
• Uyar, G. (2006). Nakîb. İslâm ansiklopedisi, (C. 32, s. 399-402). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.