MENÂKIBNÂMELERE GÖRE XIII. YÜZYIL SELÇUKLU ANADOLUSU’NDA YAŞAMIŞ BAZI MUTASAVVIF MÜDERRİS VE ÂLİMLER

Yıl 2018, Sayı: 9, 219 - 243, 21.12.2018

Rauf Kahraman Ürkmez

Öz

   XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu’na
ışık tutan menâkıbnâmelerde, tasavvufî zümrelerle ulemâ arasındaki
münasebetlere dair rivayetler büyük bir yekûn teşkil etmektedir. Özellikle
Konya, Sivas, Kayseri gibi dönemin mühim kültür merkezlerinde faaliyet gösteren
tasavvufî zümreleri konu edinen bazı menkıbeler, bu dönemde yaşamış pek çok
âlimin şehir ve bölge nispesine, mezhebine, çalışma alanına ve ilim
yolculuklarına dair ilgi çekici bilgiler içermektedir. Bu bilgiler sayesinde
XIII. yüzyılda İslâm dünyasının öne çıkan ilim merkezleri ve aralarındaki
irtibat, ulemâ hareketliliği ve Anadolu şehirlerinin ilmî yoğunluğu hakkında
bir fikir edinmek mümkündür. XIII. yüzyılda Anadolu’da yetişmiş ve(ya) yaşamış
çok sayıda âlimin yukarıda zikredilen yönleri ile dönem menâkıbnâmelerine konu
olması, tasavvufî zümreler ile ulemâ arasındaki münasebetlerin ne kadar yoğun
olduğunu göstermektedir. Bu makalede tıp, astronomi, mantık vb. farklı ilim
dallarında faaliyet göstermekle beraber sûfîlerle yakın ilişkiler geliştiren ve
tasavvuf yoluna sülûk eden bazı âlimleri konu edineceğiz. Bu sayede hem XIII.
yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda tasavvufun ilmî çevreler arasındaki yaygınlığını
hem de menâkıbnâmelerin bu konudaki kaynaklık değerini ortaya koymayı
amaçlıyoruz. 

Anahtar Kelimeler

Âlim, Medrese, Menâkıbnâme, Mutasavvıf Müderris, Türkiye Selçukluları, XIII. Yüzyıl

SOME SUFI MUDARRIS AND SCHOLARS WHO LIVED IN SELJUK ANATOLIA DURING 13TH CENTURY ACCORDING TO THE MANAQIBNAMAS

Öz

   A great number of rumors about relations between
sufi groups and scholars (ulamas) are embodied in the manaqibnamas, which shed
light on the 13th century Seljuk Anatolia. Some manaqibnamas that mention sufi
groups, which were active especially in important cultural centers of the
period such as Konya, Sivas, Kayseri, also comprised interesting information
about city and region nisbahs, sects, working areas and science journeys of
many scholars who lived in this period. In the light of this information, it is
possible to get a perspective about the prominent science centers of the
Islamic world and communication among them, ulama movement and scientific
density of Anatolian cities in the 13th century. In this era, the fact that
many scholars who raised or lived in Anatolia, were subjected to the period’s
manaqibnamas with the abovementioned aspects indicate how dense the relations
between sufi groups and ulamas were. In this article, we aim to mention some
scholars who were in close relation with sufis and interested in sufism along
with the ones who studied in the fields such as medicine, astronomy, logic etc.
That way, we pursue to reveal both the prevalence of sufism among scientific
circles and the resource value of the manaqibnamas in this subject in Seljuk
Anatolia in the 13th century

Anahtar Kelimeler

Scholar, Madrasah, Manaqibnama, Sufi Mudarris, Anatolian Seljuks, 13th Century

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî, Nefahâtü’l-Üns (Evliyâ Menkıbeleri), trc. Lâmiî Çelebi, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, Marifet Yayınları, İstanbul 2001, 2. Baskı.
• Abû Bakr İbn al-Zakî, Ravzat al-Kuttâb va Hadîkat al-Albâb, haz. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011, 2. Baskı.
• Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, trc. Mikâil Bayram, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri (Mevlânâ ve Etrafındakiler), I-II, trc. Tahsin Yazıcı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 1986-1987, 4. Baskı.
• Anonim, Kitâb-ı Velâyet-nâme-i Hünkâr Hâcı Bektâş Velî, haz. Hamiye Duran-Dursun Gümüşoğlu, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2010.
• Barthold, W., “Taraz”, İA, XI, İstanbul 1979, 2. Baskı, s. 769.
• Bayat, Ali Haydar, Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları, İstanbul 2010, 2. Baskı.
• Bayram, Mikâil, Ahi Evren ve Ahilik Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya 1991.
• Bayram, Mikâil, Hâce Nasîrü’d-din-i Tûsî’nin İntihalciliği ve Ahi Evren Hâce Nasîrü’d-din ile İlgisi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2016.
• Bayram, Mikâil, Sadru’d-din-i Konevî Hayatı, Çevresi ve Eserleri, Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2012.
• Bayram, Mikâil, Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-nâmesi, Konya 2008.
• Coşan, Esad, Hâcî Bektaş-ı Velî, Makâlât, Seha Neşriyat, Ankara t.y.
• Çakan, İ. Lütfü, “Câmiu’l-usûl li-Ehâdîsi’r-Resûl”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 136.
• Elmalı, Hüseyin, “Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir”, DİA, XXXIV, İstanbul 2007, s. 487-488.
• Elmalı, Hüseyin, Muhammad b. Abû Bakr ar-Râzî ve Tafsîr Garîb al-Kur’ân’ı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Erzurum 1986. Elvan Çelebi, Nâme-i Kudsî (Kutsal Kitap), Menâkıbu’l-Kudsiyye (Kutsal Menkabeler), haz. Mertol Tulum, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2017.
• es-Sakkâr, Sâmî, “Muîd”, DİA, XXXI, İstanbul 2003, s. 86-87.
• Ferîdûn b. Ahmed-i Sipehsâlâr, Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler), trc. Tahsin Yazıcı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi Yayınları, İstanbul 1992, 2. Baskı.
• Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli, Makâlât, haz. Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş-Ali Öztürk, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007.
• İzgi, Cevat, “Ekmeleddin en-Nahcuvânî”, DİA, X, İstanbul 1994, s. 548-549.
• İzgi, Cevat, “Gazanfer et-Tebrîzî”, DİA, XIII, İstanbul 1996, s. 433-434.
• Kastamonulu Latîfî, Tezkire-i Latîfî, İkdam Matbaası, Dersaâdet 1314.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, IV, trc. Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2015, 2. Baskı.
• Kızılcık, Abdullah, Ebû Bekr er-Râzî Hayatı, Eserleri ve Ravzatu’l-Fesâha’sı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul 2000.
• Koçkuzu, Ali Osman, “İbnü’l-Esîr, Mecdüddin”, DİA, XXI, İstanbul 2000, s. 28-29.
• Koçkuzu, Ali Osman, “Sadreddin Konevî’nin Hadisçiliği”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi (I. Sadreddin Konevî Özel Sayısı), S. 4 (1989), s. 69-83.
• Kofoğlu, Sait, “Eşrefoğulları”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 484-485.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Yeni Kitap Basımevi Yayınları, Konya 1964.
• Küçükdağ, Yusuf-Caner Arabacı, Selçuklular ve Konya, Çizgi Kitabevi, Konya 2016, 3. Baskı,
• Mélikoff, Iréne, Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, trc. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2010, 7. Baskı.
• Mevlânâ Celâleddin, Fîhi mâ-fîh, trc. Abdülbâki Gölpınarlı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1959.
• Mevlânâ Celâleddin, Mektuplar, trc. Abdülbâki Gölpınarlı, İnkılâp Yayınları, İstanbul 1999.
• Mostafavi, Moharram, 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddin-i Kirmani ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri, Kitap Yayınevi Yayınları, İstanbul 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufîliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996, 2. Baskı.
• Okumuş, Necdet, “Panzehir”, DİA, XXXIV, İstanbul 2007, s. 159-160.
• Öngören, Reşat, Osmanlılar’da Tasavvuf, İz Yayınları, İstanbul 2000.
• Özbalıkçı, M. Reşit, “Sîbeveyhi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 130-134.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993.
• Sadreddîn Konevî, Yazışmalar (el-Mürâselât), trc. Ekrem Demirli, İz Yayınları, İstanbul 2012.
• Sarıkaya, Yaşar, “Osmanlı Dönemi Konya’sında Medrese Kurucusu ve Patronu Olarak Sufiler ve Âlimler (18.-19. Yüzyıllar)”, Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları, II/1 (2007), s. 162-195.
• Sivaslı Muhammed Alâî, Menâkıb-ı Şeyh Evhadü’d-dîn-i Kirmânî, trc. Mikâil Bayram, Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-nâmesi, Konya 2008, s. 135-322.
• Soyman, Faik-İbrahim Tongur, Konya Eski Eserler Kılavuzu, Konya Yeni Kitabevi, Konya 1944.
• Sönmez, Zeki, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslâm Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Vâsıt”, DİA, XLII, İstanbul 2012, s. 541-544.
• Sultan Veled, Sultan Veled Divanı, trc. Veyis Değirmençay, Demavend Yayınları, İstanbul 2016.
• Şeyh Musa es-Sadrî, Regâyibü’l-Menâkıb (Sadreddin Konevî’nin Menkıbeleri), haz. M. Emin Agar, Anka Yayınları, İstanbul 2002.
• Taşağıl, Ahmet, “Türkistan”, DİA, XLI, İstanbul 2012, s. 556-560.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, Mevzûâtü’l-ulûm, I, trc. Kemâleddin Mehmed Efendi, İkdam Matbaası, Dersaâdet 1313.
• Togan, Zeki Velidi, “Bîrûnî”, İA, II, İstanbul 1979, 5. Baskı, s. 635-645.
• Topgül, Muhammed Enes, “Erken Dönem İslam Tarihinde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, XXII/42 (2017), s. 3-31.
• Turan, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri I: Şemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, XI/42 (1947), s. 197-235.
• Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, 2. Baskı.
• Uzluk, Şahabettin, “Mevlâna’nın Ölümü ve Yeşil Kubbe”, Selçuk Üniversitesi II. Millî Mevlâna Kongresi Tebliğler (3-5 Mayıs 1986), Konya 1987, s. 57-60.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1969, 2. Baskı.
• Ünver, A. Süheyl, Selçuk Tababeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, 2. Baskı.
• Ürkmez, Rauf Kahraman, Menâkıbnâmelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2018.
• Yılmaz, Muhammet, “Sadreddin Konevî’nin Huzurunda Okunan İbnü’l-Esîr’in Câmi’u’l-Usûl Adlı Eserinin Semâ Kayıtları”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII/2 (2013), s. 1-19.